Ignacy Zowczak, żołnierz legionów, peowiak

Urodził się 16 listopada 1892 r. w Żabieńcu (obecnie Żabieniec Nowy gmina Wilga). Rodzicami jego byli Franciszek i Paulina z Gontarskich. Miał dwie siostry (starszą i młodszą) i pięciu braci (trzech starszych i dwóch młodszych). Po ukończeniu szkoły elementarnej rozpoczął naukę w gimnazjum siedleckim. Od 1912 r. rozpoczął naukę w Gimnazjum Polskim Towarzystwa „Uczelnia” w Łodzi, tam wstąpił do Organizacji Młodzieży Narodowej Szkół Średnich. W rzeczywistości była to tajna polska organizacja wojskowo-niepodległościowa skupiająca młodzież ze szkół średnich i studentów o nazwie Związek Młodzieży Polskiej „Zet”. Celem organizacji było dążenie do niepodległości. Po wybuchu wojny i utworzeniu Legionów Polskich w sierpniu 1914 r. Ignacy Zowczak jak większość członków „Zet-u” wstąpił do Legionów Polskich. Zowczak pochodzący z Królestwa Polskiego potocznie nazywany królewiak był poddany carowi rosyjskiemu. Królewiacy będący w legionach byli dyskredytowani prze rodaków z Galicji, a w przypadku dostania się do niewoli groziła im śmierć za zdradę.

Zowczak został żołnierzem 4 kompanii w II batalionie 1 pułku piechoty wchodzącego w skład I Brygady Legionów, której komendantem był Józef Piłsudski. Za udział w walkach na Podhalu i Tarnowem został odznaczony 6 lutego 1915 r. srebrnym Medalem Waleczności II klasy. 6 lipca 1915 r. został ranny podczas walk na Wołyniu. Po wyleczeniu ran powrócił na front, gdzie ponownie został ranny. Leczył się w szpitalu fortecznym nr 4 w Krakowie. Po wyleczeniu powrócił na front, awansował na stopień kaprala. 9 lipca 1917 r. żołnierze „królewiacy” z I i II Brygady Legionów podporządkowani komendantowi Józefowi Piłsudskiemu nie złożyli przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu i austriackiemu. Żołnierze zostali internowani w obozie w Szczypiornie, a oficerowie w Beniaminowie.

W grudniu 1917 r. Ignacy Zowczak podjął udaną ucieczkę z obozu i powrócił w rodzinne strony. Podjął podziemną działalność w szeregach POW w Żabieńcu i Zawadach, prowadził nabór do POW i szkolenia wojskowe. W POW awansował na stopień sierżanta.

Na początku listopada 1918 r. w powiecie garwolińskim okupacyjne wojska niemieckie w sile batalionu piechoty rozmieszczone były kompaniami w Garwolinie, Rykach, Żelechowie i Sobieniach Jeziorach oraz rozlokowano nieliczne posterunki żandarmerii. Znaczący obiekt militarny, jaką stanowiła twierdza Dęblin została opuszczona przez wojska austriackie.

W pierwszych dniach listopada Franciszek Paśniczek, p.o. komendanta Obwodu Garwolin POW z własnej inicjatywy wysłał kilkudziesięciu ludzi na przeszkolenie do Dęblina pod dowództwem sierż. Ignacego Zowczaka. 6 listopada Zowczak po skontaktowaniu się Filipem Trzmielewskim ps. „Czesław Turkowski” ogłosił mobilizację członków POW z Dąbi Starej, Ryk, Stężycy, Sobieszyna i Ułęża. Na miejsce zbiórki wyznaczono twierdzę Dęblin. Od 8 listopada w twierdzy przebywał również komendant ryckiego POW Stefan Malinowski. 10 listopada rozbrojono kompanię Niemców w Rykach. W wyniku akcji rozbrojeniowej zdobyto karabiny i amunicję, które załadowano na dwie podwody i odesłano pod eskortą peowiaków ryckich do Dęblina gdzie przekazano ją zebranym członkom POW.

Nad ranem 11 listopada z Dęblina wyruszyły do Ryk: odział eskortujący broń oraz zmobilizowany oddział pod dowództwem sierż. I. Zowczaka. Z Ryk oddziały POW wyruszyły w różne kierunki. Jeden z oddziałów wyruszyły w kierunku wschodnim wzdłuż linii kolejowej do Łukowa, którym wycofywały się wojska niemieckie z Rumunii. Oddział ten rozbroił po drodze kilkanaście posterunków żandarmerii niemieckiej oraz żołnierzy w pociągach. Gdy dotarł do Łukowa okazało się że miasto było już wolne.

W tym czasie wieczorem 11 listopada w Międzyrzecu żołnierze niemieccy z miejscowego garnizonu liczącego około 500 żołnierzy (Szaflik podje liczbę 800 żołnierzy), utworzyli radę żołnierską i wypowiedzieli posłuszeństwo komendantowi okręgu. Następnego dnia ludność miasta wystąpiła przeciwko miejscowej milicji powołanej przez Niemców i burmistrzowi. 13 listopada milicję zastąpiła „Samopomoc”, której członkowie pilnowali porządku w mieście, zaopatrzeni jedynie w biało-czerwone opaski i kije.

14 listopada do Międzyrzeca specjalnym pociągiem przyjechał z Łukowa oddział Zowczaka w liczbie ok. 40 ludzi żeby rozbroić Niemców i zorganizować polską administracją. Zowczak dowiedział się, że Niemcy nie chcą składać broni przed cywilami a tylko przed wojskowym. Do rady żołnierskiej w celu omówienia warunków kapitulacji Niemców udał się dowódca w asyście swojego adiutanta Wielgosza z racji, że tylko oni posiadali mundury. Pozostała część oddziału nieposiadająca mundurów, jedynie ubrania cywilne, pozostała na stacji kolejowej. Zowczak poinformował Radę Żołnierską, że zbliżają się oddziały regularnego wojska liczące kilkaset osób mające zająć Międzyrzec, Białą i Brześć. „Po dłuższych pertraktacjach i pod groźbą, że chłopi nadciągają z widłami z okolicznych wsi do Międzyrzeca, co potwierdził jeden z podoficerów niemieckich, bo sam musiał przebrać się w ubranie chłopskie, aby dostać się do miasta, Niemcy zgodzili się podpisać układ „pokojowy”. Układ został podpisany i podpisujący podali sobie ręce. Akt kapitulacyjny sporządzono w dwóch egzemplarzach, na mocy jego Niemcy zobowiązali się złożyć broń w ciągu czterech godzin. Nie zapadła jednak decyzja o odesłaniu rozbrojonych żołnierzy do Niemiec, jak to miało miejsce w Łukowie.

Wkraczających peowiaków w imieniu ludności powitał w serdecznych słowach K. Jasiński. Orkiestra miejscowa odegrała hymn „Jeszcze Polska nie zginęła”. Zowczak do swego oddziału wcielił członków „Samopomocy” i zgłaszających się ochotników z pośród miejscowej młodzieży. W wyniku tych działań oddział powiększył się do około 70 uzbrojonych ludzi. W powitaniu wkraczającego oddziału brali także udział niemieccy żołnierze, których ogarnęła wściekłość na widok takich samych cywilów jak miejscowy oddział. Po podpisaniu aktu kapitulacyjnego Zowczak zarządził wydrukowanie ogłoszeń informujących ludności cywilną, że on obejmuje władzę w mieście. Zaapelował do miejscowej ludność, o spokojne i grzeczne odnoszenie się do Niemców, którzy chwilowo jeszcze pozostaną w Międzyrzecu. Afisze o podobnej treści kazali wydrukować również Niemcy, którzy informowali w nich, że opuszczają Królestwo i będą uprzejmie odnosili się do ludności.

Oddział Zowczaka został zakwaterowany na parterze pałacu należącego do hr. Potockich. Nadmienić należy, że pierwsze piętro tego pałacu nadal zajmowali żołnierze niemieccy. J. Mazurek w swoich wspomnieniach pisze, że „administrator dóbr Potockich, Jaworski, wpłynął na miejscowego komendanta POW, młodego chłopca, aby Niemców pozostawić przy broni i urzędach dla zapobieżenia, by chłopi nie rąbali lasów”. O wyżywienie zakwaterowanych dbała administracja dóbr oraz miejscowa ludność miasta i okolicznych wsi. Społeczeństwo przypuszczało, że w czwartek 14 listopada, Niemcy zostaną odesłani pociągiem do Łukowa, a stamtąd do Warszawy. Niektórzy z mieszkańców zwracali uwagę Zowczakowi na przedłużający się pobyt dużej liczby Niemców. Zowczak osobiście telefonował do Łukowa w sprawie odesłania Niemców z Międzyrzecza, lecz podobno żadnej konkretnej odpowiedzi nie uzyskał. Pozostawanie Niemców w Międzyrzecu powodowało zagrożenie dla peowiaków ze względu na znajdujący się w pobliskiej Białej Podlaskiej silny garnizon niemiecki oraz na uzbrojone grupy niemieckich huzarów grasujących po okolicznych wsiach. Również w Brześciu stacjonował silny garnizon niemiecki pod dowództwem gen. Haffmana. Niemcy z Międzyrzeca, mimo że zostali rozbrojeni nadal posiadali łączność telefoniczną i telegraf.

14 listopada administrator dóbr Potockich, Jaworski, poprosił Zowczaka, żeby ten udał się z nim do lasu dla powstrzymania chłopów od rąbania drzewa. Wówczas w całym kraju rąbano lasy rządowe i prywatne. Zowczak prosił włościan, żeby zaprzestali rąbania lasu, mówiąc im, że teraz są ważniejsze sprawy do załatwienia. Następnie zajął się organizacją miejscowej administracji. W tym celu zwołał w szkole przy kościele św. Mikołaja zebranie mieszkańców, które nie przyniosło pożądanego efektu.

15 listopada żołnierz niemiecki, poznaniak Władysław Karabasz, powiadomił Zowczaka, że Niemcy zabrali kasę i mają ją wysłać najbliższym pociągiem do Białej. Zowczak nie chcąc konfliktu z miejscowym garnizonem pozwolił na odjazd eskortującego żołnierza z kasą. Tego samego dnia wieczorem przybył do Międzyrzeca z Siedlec oddział ok. 40 żołnierzy z oficerem, który podawał się za adiutanta J. Piłsudskiego. Oficer ten chciał przejąć władzę w mieście oraz zmienić zarządzenia sierż. Zowczaka. Do tego jednak nie doszło i oddział ten wyruszył do Białej, aby rozbrajać Niemców. Na skutek twardej postawy niezrewoltowanego garnizonu nic tam nie wskórał i powrócił do Siedlec. Tymczasem Niemcy z Międzyrzeca zaczęli śledzić ruchy peowiaków i osób zaangażowanych w działalność niepodległościową oraz prowadzili intensywne rozmowy telefoniczne, telefonowali ze stacji kolejowej do Białej i Brześcia po posiłki. Peowiacy wystawili warty przy aparatach telefonicznych żeby Niemcy nie mogli dzwonić, było to już spóźnione działanie. Jeden z miejscowych Żydów ostrzegł Zowczaka, że Niemcy szykują się do napadu. Garnizon niemiecki w Białej został powiadomiony telefonicznie, jak i przez żołnierza eskortującego kasę, o panującej sytuacji w Międzyrzecu. Atak na Międzyrzec mógł być związany z planami gen. Hoffmana zakładający marsz uzbrojonych wojsk Ober-Ostu na Warszawę.

16 listopada nad ranem z kierunku Białej do miasta wdarła się na opancerzonych i ciężarowych samochodach ekspedycja karna pod komendą mjr. Kwappa z towarzyszącym jej pułkiem huzarów, zwanych powszechnie od noszonych na czapkach trupich czaszek „huzarami śmierci”. Wystawiona na trakcie brzeskim warta peowiaków nagle zaskoczona przez wroga, nie zdążyła zaalarmować nikogo. Był jeszcze mrok, kiedy mieszkańców miasta obudziły wystrzały karabinowe od strony stacji kolejowej i gorzelni. Obudzeni mieszkańcy początkowo sądzili, że to oddział Zowczaka przeprowadza ćwiczenia. Odgłosy wybuchających granatów i serie karabinów maszynowych obudziły już wszystkich mieszkańców. Zobaczyli płonące budynki oraz usłyszeli krzyki żołnierzy niemieckich. Wszyscy zrozumieli, że jest to atak wojsk niemieckich. Grozę sytuacji potęgował fakt, że żołnierze wyciągali z domów mieszkańców podejrzanych o uczestnictwo w rozbrajaniu i osoby przypadkowe, Potem na ulicach ich rozstrzeliwano.

Niemcy szybko opanowali miasto, wywlekając na ulicę osoby podejrzane o udział w rozbrojeniu miejscowego garnizonu i wykonując na nich wyroki śmierci. Kule nie omijały także osób przypadkowych, co jeszcze bardziej potęgowało terror. Pijani niemieccy żołdacy otoczyli pałac, w którym na parterze spał polski oddział. Przed atakiem żołnierze niemieccy, kwaterujący na pierwszym piętrze, wyszli na dziedziniec pałacu nie wzbudzając podejrzeń Polaków. Połączone siły niemieckie zaatakowały granatami i gradem kul z karabinów maszynowych pałac hr. Potockich. Wrzucone przez okna granaty, serie z karabinów, niosły śmierć oraz spowodowały pożar pałacu. Mimo podjętej walki dalsza obrona stawała się niemożliwa. Zowczak widząc bezsens dalszej walki, chcąc zapobiec mordowaniu bezbronnych obrońców, za namową żony administratora, wywiesił białe prześcieradło. Mimo wywieszenia białej flagi przyjętej według konwencji międzynarodowej, jako akt poddania, Niemcy nie respektowali tych zasad i nadal mordowali. Sierżant Ignacy Zowczak zginął od kuli, gdy wieszał po raz trzeci białą flagę. Płonący budynek zmusił jeszcze żyjących i rannych obrońców do ucieczki. Ci, którzy się wydostali ginęli od kul, rannych bito w bestialski sposób i dobijano bagnetami. Części obrońców udało się uciec do stacji kolejowej i tam z kolejarzami próbowali dalszej obrony, lecz pod naporem Niemców, uciekli przez pola do lasu. Przeżyli również dwaj obrońcy, których ukryła w piwnicy Jaworska żona administratora pałacu. Inną wersję śmierci podaje Geresz „Po zaatakowaniu pałacu granatami kilkunastu peowiaków wybiegło bez broni z płonącego wnętrza, zostali jednaj zabici granatami na dziedzińcu lub rozstrzelani. Gdy sierż. Zowczak wybiegł z białym prześcieradłem na znak, że się poddaje, rzucono granat, który urwał mu nogę, a Niemcy dokłuli go jeszcze bagnetami. Zginął w dniu swoich 20 urodzin.

Na taki przebieg wydarzeń złożyło się wiele przyczyn. Zaskoczenie przez przeważające liczebnie jednostki frontowe dysponujące dużą siłą ognia w stosunku do nielicznego niewyszkolonego oddziału. Żołnierze mieli wydane tylko pięć sztuk amunicji na karabin. Brak z nimi dowódcy, który w chwili ataku przebywał w tylnej części pałacu, w mieszkaniu administratora dóbr.

Koniec walk 16 listopada nie zakończył mordów, które z grabieżami trwały jeszcze 17 i 18 listopada 1918 r. Zginęło wówczas ponad 100 osób. Ciała pomordowanych i zabitych początkowo leżały niepochowane, dopiero po trzech dniach po wyrażeniu zgody przez Niemców złożono je do wspólnej mogiły w parku hr. Potockich. Po wycofaniu się Niemców z Międzyrzeca wydobyto ofiary pogromu z mogiły i włożono do trumien. Uroczysty pochówek odbył się 21 grudnia 1918 r. na miejscowym cmentarzu. Ceremonię celebrował ks. biskup podlaski Henryk Przeździecki w koncelebrze z miejscowym duchowieństwem. W pogrzebie wzięły udział wszystkie miejscowe organizacje i tysiączne rzesze miejscowej i okolicznej ludności. Na zbiorowej mogile postawiono krzyż z ociosanych polnych kamieni i płytą z następującym tekstem: „TU SPOCZYWAJĄ OFIARY POGROMU NIEMIECKIEGO Z LISTOPADA 1918 R.”. Na pomniku wymienione zostały 36 nazwiska pomordowanych.

Z ówczesnego powiatu garwolińskiego zginęli: z Żabieńca sierż. Ignacy Zowczak, z Leszczyn adiutant Feliks Wielgosz, z Ułęża – Bolesław Durczak, Ignacy Filipek, Ignacy Góral, Jan Miętka, Ludwik Miszczak, Edward Nowicki, Tadeusz Piotrowski, Ignacy Rogala, Andrzej Sulej, Jan Sulej, Stanisław Zykubek, ze Stężycy Józef Czopek, Kazimierz Komosa, Jan Szczepiński, z Dąbi Starej Władysław Prządka.

Sierż. Ignacy Zowczak pośmiertnie został odznaczony krzyżem niepodległości z mieczami. Pamięć pomordowanych czternastu peowiaków z okolic Sobieszyna została upamiętniona pomnikiem przy sobieszyńskim kościele ufundowanym przez ich rodziny. Podobny pomnik postawiono w 1929 r. w Międzyrzecu.

Bibliografia

1. J. Geresz, Z dziejów rozbrojenia okupantów na południowym Podlasiu w listopadzie 1918 roku, s.24 za M. Szelągowski-Teska, Międzyrzecz mego dzieciństwa. „Rocznik Międzyrzecki” t. VI
2. Z. Gnat-Wieteska, Z dziejów powiatu garwolińskiego Tradycje patriotyczne, Oficyna Wydawnicza „AJAKS”, Pruszków, 2009
3. Niepodległość, Czesław Górski, Wypadki listopadowe 1918 r. w Miedzyrzecu, Tom V, listopad 1931 – kwiecień 1932
4. Niepodległość, J. Mazurek, Wspomnienia chłopa-peowiaka, 1930, t. II
5. Monitor Polski nr 167/1932 z dnia 23 lipca 1932 r. poz. 30.
6. J. R. Szaflik. Społeczeństwo siedleckie w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne, [w:] Z. Gnat-Wieteska, Polska Organizacja Wojskowa – Obwód I Garwolin, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981
7. J. R. Szaflik (red.), Społeczność siedlecka w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne, [w:] Tadeusz Krawczak, Społeczeństwo siedleckie w walce o niepodległość w latach 1914-1918
8. G. Pielacha, K. Pielacha. 100 lat Ochotniczej Straży Pożarnej w Rykach 1911 – 2011. Ryki 2011

Wilga, 2018 r.

Zbigniew Węgrzynek