Po przegranej wojnie polsko – rosyjskiej w 1792 roku Rzeczypospolita utraciła znaczną część swego terytorium na rzecz Rosji i Prus. W 1793 roku wojska obojga narodów liczyły niecałe 27 000 żołnierzy, bez wyższych dowódców. Oddziały rozbrajano, a żołnierzy wcielano do armii rosyjskiej. Liczbę wojska ograniczono do 18 000 żołnierzy, a w 1794 roku planowano ograniczyć do 15 500.
Myśl wznowienia walki z Rosją powstał na przełomie 1972/1793 roku w Saksonii. Na przywódcę powstania wybrano gen. Tadeusza Kościuszkę, bohatera walk w Ameryce i wojnie z Rosją w 1792 roku. Za oficjalna datę insurekcji uznaję się datę ślubowania T. Kościuszki na rynku w Krakowie 24 marca 1794 roku. Kościuszko otrzymał tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej. Po zwycięskiej bitwie Kościuszki nad Rosjanami 4 kwietnia pod Racławicami, do insurekcji zaczęły przystępować oddziały polskie z Wielkopolski, Wołynia i lubelskiego. Rosjanie w celu odcięcia oddziałów z Wołynia i lubelskiego od oddziałów Kościuszki utworzyli kordon na Wiśle. Tworzyły go wojska rosyjskie ściągnięte z Brześcia i z Lublina (5 ¾ batalionu, 10 szwadronów, 1 ½ seciny i 10 dział). Dowództwo nad tymi oddziałami objął płk hr. Fiodor Apraskin. Od 9 kwietnia na terenie powiatu nie było już żadnych wojsk polskich. 13 kwietnia Kościuszko zaordynował rozpoczęcie powstania w ziemi czerskiej, w której powiat garwoliński miał się organizować samodzielnie.
17 kwietnia 1794 roku wybuchło powstanie w Warszawie wywołane przez mieszczan pod wodzą Jana Kilińskiego. Na prezydenta miasta wybrano Ignacego Wyssogotę Zakrzewskiego właściciela dóbr Żelechowa. 19 kwietnia akces do insurekcji zgłosiło Księstwo Mazowieckie. Pod koniec kwietnia wojska rosyjskie zaczęły stopniowo opuszczać teren powiatu. 28 kwietnia Rada Zastępcza Tymczasowa wydała list polecając, aby powstała w powiecie garwolińskim Komisja Porządkowa. Tego samego dnia mjr kawalerii narodowej Antoni Husarzewski (Brygada Małopolska) poinformował Radę Zastępczą Tymczasową Księstwa Mazowieckiego, że „W Tarnowie Moskalów resztę, przeprawiających się za Wisłę, na galerze zastał, kilku ich ubił przez ogień obopólny w swojej komendzie konia ma jednego tylko ranionego. Od szpiegów ma wiadomość, że Moskwa zgromadzona stoi pod Ryczywołem obozem, pod komendantami: Nowickim generałem, Beklaszow pułkownikiem, Finkem i Igelströmem podpułkownikami, mająca wozów z bagażami do tysiąca … Szpieg, zastraszony powieszeniem, wyznał, że Moskwa nie ma więcej nad 2500, a bagażów z furami obywatelskimi przeszło 2000. Pod Magnuszewem promy przez Moskwę zewsząd ściągnione, niektóre przez nich porąbane”.
1 maja 1794 r. zebrała się w Siennicy szlachta z terenu powiatu, która zdecydowała o przystąpieniu powiatu do powstania. Powołano Komisję Porządkowo Cywilno-Wojskową Ziemi Czerskiej Powiatu Garwolińskiego, która wezwała do obrony Ojczyzny, składania ofiar oraz dostarczania ochotników do wyłapywania nieprzyjaciół tułających się po borach. Bogaci właściciele ziemscy zobowiązali się dostarczyć ochotników „z bronią, jaką kto mieć może” do oddziału zbrojnego z furażem na 8 dni. Najwięcej ludzi (10) zadeklarował pisarz wielki koronny starosta garwoliński Franciszek Bieliński właściciel np. wsi Damirów, Stoczek i Wilkowyja. Łącznie powiat wystawił około 50 żołnierzy milicji powstańczej na czele, której stanął gen. mjr Antoni Skilski.
10 maja rozpoczęła urzędowanie w Garwolinie Deputacja Komisji Porządkowej Ziemi Czerskiej. Jednym z członków Komisji był Karol Jezierski syn kasztelana łukowskiego Jacka Jezierskiego właściciel części wsi Cyganówka i Trzcianka. Władze w Warszawie uznały, że należy przyłączyć Komisję Garwolińską do Komisji Ziemi Stężyckiej, co też uczyniono 7 czerwca.
Zarządzono też pobór chłopski po 1 żołnierzu z 5 dymów(domów). W Wildze w 1795 roku było 25 domów, co może wskazywać, że 5 mieszkańców Wilgi mogło być wcielonych do wojska.
7 maja 1794 roku na zjeździe w Stężycy zdecydowano o przystąpieniu ziemi stężyckiej do powstania. 8 maja powiat garwoliński przystąpił do powstania. Powołano komisje porządkowe zdominowane przez przedstawicieli ziemiaństwa. Komisje zgodnie z uchwałą jeszcze Sejmu Czteroletniego o 100 000 wojsku miały wystawiać jednego rekruta (mężczyznę w wieku 18-28 lat) na 5 dymów wiejskich i miejskich i jednego rekruta konnego na 50 dymów. Komisja stężycka obciążyła tylko dobra królewskie i duchowne, a majątki szlacheckie miały oddawać do służby jednego rekruta na 10 dymów. Jedynie szlachta zobowiązała się do dostarczenia rekrutów, bowiem obawiano się uzbrajać chłopów. Łącznie powiat wystawił około 50 żołnierzy milicji powstańczej na czele której stanął gen. mjr Antoni Skilski.
W maju i w początkach czerwca 1794 roku na terenie powiatu garwolińskiego i ziemi stężyckiej nie stwierdzano obecności wojsk rosyjskich.
16 czerwca zdecydowano o połączeniu komisji ziemi stężyckiej i powiatu garwolińskiego, które nastąpiło w końcu czerwca w Garwolinie. Dzięki Karolowi Sosnkowskiemu, pełnomocnikowi Rady Najwyższej Narodowej (RNN) zaczęto organizować pospolite ruszenie, które dla tych terenów miało liczyć 800 ludzi. Pospolite ruszenie tworzyli mężczyźni w wieku 18-40 lat. W większości byli to chłopi, a dowódcami mężczyźni pochodzący ze szlachty. Uzbrojeni chłopi z pospolitego ruszenia w piki, kosy i siekiery ćwiczyli w każdą niedzielę. Głównym zadaniem pospolitego ruszenia była obrona linii Wisły. Pierwsze pospolite ruszenie zwołał gen. Zgliczyński 29 czerwca na kilka dni pod Stężycę.
Utworzono gęstą sieć posterunków wojskowych, tzw. stójek i kresów. Stójki złożone z mieszkańców miast i wsi pełniły warty np. przy słupach alarmowych. Kresy, z kolei, złożone z ludzi na koniach, miały zapewnić sprawne przesyłanie pism między poszczególnymi ośrodkami władzy oraz szybkie przemieszczanie się kurierów rządowych. Rada Najwyższa Tymczasowa Insurekcji poleciła Komisji Ziemi Czerskiej zabezpieczyć żeglugę na Wiśle, lecz było to utrudnione przez częste napady kozackie. Dowództwo pospolitego ruszenia czerskiego objął niechętny chłopom gen. mjr Karol Wodziński. Ziemia ta nie dostarczała broni do Warszawy, bowiem kuźnice zostały zniszczone przez Rosjan.
Na naszym terenie istniała kuźnica w pobliżu Cyganówki, która należała do kasztelana łukowskiego Jacka Jezierskiego. Podczas insurekcji warszawskiej Jezierski uznany został przez Deputację Indagacyjną za „noszącego na sobie pozór patrioty, w istocie zdrajcą ojczyzny będącym”, ostatni zwrot został skreślony i zastąpiony „a w istocie występnym obywatelem będącym”. Jezierski w obawie o życie wieczorem 28 czerwca na galerze popłynął do dóbr sobieńskich. Wydział Bezpieczeństwa RNN 23 sierpnia 1794 roku wysłał zalecenie do Komisji Porządkowej stężyckiej, garwolińskiej i łukowskiej o „dostawieniu” jego do Warszawy. Syn Karol wysłał prośbę do Wydziału Bezpieczeństwa o możliwość pozostawienia ojca w dobrach sobieńskich z powodu podeszłego wieku (72 lata). Wydział przychylił się do prośby.
Mimo tych problemów Jezierski zaoferował Wydziałowi Potrzeb swe usługi. „Donosił, że we wsi Trzcianka w pow. garwolińskim ma kuźnice, którą można wykorzystać na potrzeby wojska”. Wydział, nieufny w stosunku do propozycji kasztelana, polecił obejrzeć kuźnicę bez organizowania na razie produkcji. Według Tadeusza Korzona władze powstańcze w czerwcu 1794 roku zamówiły u Jezierskiego 20 tys. kos. Moim zdaniem kuźnica ta znajdowała się na zachód od Cyganówki po drugiej stronie rzeki Wilgi, a nie w Trzciance czy Sobieniach jak podają źródła pisane.
W drugiej połowie czerwca przeorganizowano wojska polskie nad środkową Wisłą. Na linii od Warszawy do Kazimierza stacjonowało 1750 ludzi. Nad rzeką stało 500 chłopów zbrojnych w kosy i piki. W każdej wsi nadwiślańskiej wydzielono w dzień po dwóch, a w nocy po czterech strażników do obserwowania nieprzyjaciela. Od Tarnowa do Karczewa brzegi obsadziła milicja garwolińska mjr. Skilskiego stojąca w obozie pod Ostrówkem (ok. 500 ludzi).
29 czerwca gen. Skilski i gen. Stanisław Zgliczyński zwołali pospolite ruszenie powiatu garwolińskiego i ziemi stężyckiej, lecz stawiło się na nie niewielu ludzi, zaś po kilkunastu dniach i oni rozeszli się do domów. Później zwoływano pospolite ruszenie w dniach 18-21 lipca do Stężycy, Dęblina, Maciejowic, Tarnówka (Tarnowa) i Góry (Góry Kalwarii). Później milicję Skilskiego przyłączono do oddziałów Sokolnickiego, które wyruszyły na wschód.
Od 5 lipca brzegów Wisły miało strzec pospolite ruszenie. W początkach lipca odcinek Wisły od Maciejowic do Ostrówka pod Górą Kalwarią obsadził 400 osobowy oddział gen. milicji województwa lubelskiego Piotra Potockiego. Główny obóz Potocki założył w Maciejowicach, a mniejszy posterunek w Wildze, brzegi Wisły osłaniały patrole. W pierwszej dekadzie lipca zgrupowanie Potockiego otrzymało rozkaz odejścia w stronę Lublina by stawić opór wkraczającym wojskom austriackim, które zajęły Lublin i docierały do Kazimierza. Potocki nie podporządkował się rozkazom, uważając za ważniejszą obronę Wisły oraz ziemi stężyckiej i garwolińskiej, które były spiżarnią dla Warszawy. 10 lipca na polecenie Kościuszki oddział gen. Potockiego został wzmocniony dwiema armatami. Z powodu małej liczebności oddziału gen. Potockiego nie tworzono nowych posterunków, a brzeg Wisły od Maciejowic do Ostrówka strzegły patrole konne. 12 lipca gen. Potocki przybył do Wilgi. W raporcie do gen. Orłowskiego informował, że „po drugiej stronie rzeki rozmieszczone są placówki kozackie w sile 800 szabel, a ich liczne patrole przemieszczają się wzdłuż brzegu”. Ponawiał prośby o przysłanie wojsk liniowych. W połowie lipca oddział gen. Potockiego odszedł z pozycji nad Wisłą w kierunku Lublina.
Pozycję nad Wisłą od Leśnik po Maciejowice zajął oddział gen. Skilskiego liczący około 150 ludzi. Brzegu Wisły strzegły placówki w Maciejowicach, Leśnikach i silna placówka w Tarnowie. Dla wzmocnienia obrony gen. Skilski założył dodatkowo placówkę strażniczą w Wólce Gruszczyńskiej. Silne widety patrolowały teren. Na brzegu w miejscach umożliwiających przeprawę sypano okopy i budowano działobitnie dla armat, których było tylko 10. W miejscach gdzie były brody na dnie rzeki układano brony zębami do góry, które miały być przeszkodą dla piechoty i konnicy. Powstańcy niszczyli lub przeciągali na swój brzeg łodzie i promy zdobyte na nieprzyjacielu. Żołnierze z oddziału gen. Skilskiego wyprawiali się na drugi brzeg i nękali nieprzyjaciół. Kościuszko zdając sobie sprawę ze słabości obrony linii Wisły postanowił ją wzmocnić dodatkowymi siłami.
17 lipca Kościuszko wydał zarządzenie pełnomocnikowi RNN przy wojskach zawiślańskich Janowi Nepomucenowi Horainowi zwołania pospolitego ruszenia w ziemi stężyckiej i powiecie garwolińskim. Na 3 sierpnia zwołano pospolite ruszenie w Dęblinie, Stężycy, Maciejowicach, Tarnowie i Górze. Karol Sosnowski w raporcie z 16 sierpnia do RNN donosił, że „Nakazane pospolite ruszenie z Ziemi stężyckiej i powiatu garwolińskiego od dnia 5 tegoż miesiąca strzeże dotąd brzegów Wisły”. Pospolite ruszenie strzegło brzegu Wisły bardzo krótko. Po dziesięciu dniach szlachta (trzymająca się przepisów o obowiązku służby) zaczęła odchodzić ze służby a za nią chłopi. Był to okres żniw. Nawet jednostki liniowe nie mogły ich powstrzymać. W związku z tym obronę Wisły wzmocniono żołnierzami z formacji liniowych. Gen. Skilski otrzymał wsparcie z 16 regimentu i oddziału strzelców Dembowskiego.
W czasie letniego oblężenia Warszawy przez siły prusko-rosyjskie, pojawiały się problemy z aprowizacją miasta, które rozwiązywano poprzez przymusowy skup żywności na Mazowszu Wschodnim i Podlasiu. Zarządzono, aby do 5 września chłopi zwieźli zboże i siano dworskie do magazynów powiatowych w Garwolinie. 23 lipca na skutek braków w magazynie garwolińskim nakazano z każdego dymu przekazać po 4 garnce owsa, garniec kaszy i 8 funtów chleba. Pobór do wojska opóźnił prace przy żniwach i jeszcze w połowie sierpnia dużo zboża stało na polach. Ponad to panowała zaraza bydła. Wielu ludzi zachorowało jedząc zarażoną wołowinę. Sprowadzeni z Warszawy lekarze nakazali w powiecie garwolińskim izolację chorego bydła i zabronili spożywania wołowiny.
W połowie sierpnia gen. lejt Jakub Jasiński dowódca dywizji nadwiślańskiej (mianowany w lipcu na dowódcę obrony Wisły i Narwi) po przeanalizowaniu sytuacji, rozkazał między innymi powierzyć obronę odcinka od Stężycy do Wólki Gruszczyńskiej Radzimińskiemu i Boskiemu. Oddziały Skilskiego miały wesprzeć jazdę mielnicką na północy. 17 sierpnia gen. Jasiński zmienił poprzednie rozkazy. Według nowych rozkazów obronę Wisły podzielił na cztery odcinki. Odcinek od Kazimierza do Gołębia objął gen. mjr Adam Baranowski, od Stężycy do Maciejowic gen. mjr Radzimiński, od Maciejowic do Wólki Gruszczyńskiej płk Ignacy Boski, od Wólki Gruszczyńskiej do Karczewa gen. mjr Skilski, który miał współpracować z mjr. Gąsiorowskim obsadzający odcinek od Karczewa. Brzegów Wisły od Kazimierza po Warszawę strzegło ponad 2330 żołnierzy z dwudziestoma działami. W Tarnowie stanęło 600 kantonistów milicji stężyckiej płk Ignacego Boskiego, uzbrojonych w kosy i piki. Odcinki miały składać raporty co 24 godziny.
2 września korpus rosyjski gen. Fersena odszedł spod Warszawy na południe, ciężko odstrzeliwując oddziały Skilskiego pod Ostrówkiem. Posterunki mjr. Gąsiorowskiego meldowały wówczas o przemieszczaniu się Rosjan lewym brzegiem Wisły w stronę Góry Kalwarii, a od 5 września w kierunku Warki. W tym samym czasie Prusacy, obawiający się rozszerzającego się na ich zapleczu powstania wielkopolskiego, zaprzestali oblężenia Warszawy oraz odeszli z pozycji nad Wisłą w Ryczywole i Magnuszewie. Pozycje prusaków zajęli Rosjanie.
Kościuszko obawiając się połączenia korpusu Fersena z korpusem Suworowa operującym pod Dubienką nakazał wzmocnienie wojsk polskich nad Wisłą i Wieprzem. W połowie września Kościuszko powierzył dowództwo nad dywizją nadwiślańską gen. mjr. Adamowi Ponińskiemu. Obronę Wisły wzmocniono dodatkowymi posiłkami piechoty i artylerii, które skierowano do obozów pod Górą i Dęblinem. Liczba żołnierzy strzegących Wisły wzrosła do około 3500 ludzi. Strona polska przypuszczała, że forsowanie Wisły i połączenie się rosyjskich korpusów może nastąpić w rejonie Puławy – Dęblin. Korpus Fersena zajął pozycje na drugim brzegu Wisły od Stężycy do ujścia Pilicy. Rosjanie dla zmylenia Polaków w różnych miejscach toczyli potyczki i atakowali posterunki polskie rozmieszczone na przeciwległym brzegu Wisły. Gromadzili środki przeprawowe i materiały do budowy mostu.
Rano 4 października pomiędzy Tyrzynem i Wróblami nastąpiło forsowanie Wisły przez oddziały gen. Chruszczowa, a pod Holendrami oddziały Tormasowa. Rosjanie po uchwyceniu przyczółka rozpoczęli budowę mostu, który ukończyli 5 października. W nocy z 4 na 5 października Kościuszko otrzymał informację o forsowaniu Wisły przez Rosjan. Naczelnik postanowił uderzyć na korpus Fersena korpusami Sierakowskiego i Ponińskiego pod swoim dowództwem. 9 października Rosjanie przeprawili po moście siły główne, a 10 października 1794 roku stoczyli swoją zwycięską bitwę na polach Oronnego – Podzamcza. W pobliżu Krępy ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Do klęski Polaków przyczyniło się nie dotarcie na czas korpusu gen. Ponińskiego.
Po przegranej bitwie pośpiesznie ściągano podwody z okolicznych wsi do budowania umocnień Pragi. Gen. Skilski początkowo osłaniał drogi na prawym brzegu i gromadził wycofujące się oddziały w obozie pod Górą. 12 października wycofał się pod Karczew, a następnie za umocnienia praskie. 14 października Rosjanie stanęli obozem pod Łaskarzewem i zaczęli wysyłać patrole pod Garwolin i Parysów. Na terenie powiatu zaczęły operować podjazdy kozackie z korpusu Fersena. 16 października cały kordon nadwiślański wycofał się do Pragi.
16 listopada dostał się do niewoli Naczelnik T. Wawrzecki. Insurekcja zakończyła się klęską. Ziemie Rzeczypospolitej zostały zajęte przez wojska Rosji, Prus i Austrii. Teren gminy Wilga, jak i powiatu garwolińskiego, został opanowany i okupowany przez wojska rosyjskie, które przebywały do stycznia 1796 roku. W wyniku trzeciego rozbioru obszar ten znalazł się pod zaborem austriackim w nowo utworzonym księstwie Galicji i Lodomerii. Wisła stała się rzeką graniczną pomiędzy zaborem pruskim i austriackim. Gmina Wilga włączona została do cyrkułu mińskiego z siedzibą w Wiązownej w dystrykcie mazowieckim.
Jedyną pamiątką z powstania kościuszkowskiego na terenie gminy Wilga jest mogiła żołnierzy, uchodzących z pola bitwy pod Maciejowicami, których w tym miejscu dopadli Kozacy. Mogiła znajduję się przy drodze łączącej Nowy Żabieniec z Osiedlem Turystyczno-Wypoczynkowym Wilga. Na mogile znajduje się krzyż i tablica, którą ufundowała Polska Fundacja Kościuszkowska i Społeczeństwo Żabieńca w 1999 roku.
Wykaz źródeł:
- Ewa Markowska, Garwolin dzieje miasta i okolicy, [w.] z. Gnat – Wieteska, Powiat garwoliński w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1979
- Krystyna Zienkowska, Jacek Jezierski kasztelan łukowski 1772 – 1805, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962
- Mariusz Rombel, Insurekcja Kościuszkowska 1794 w okolicach Sobień-Jezior, Karczewa i Góry Kalwarii, [w:] Zeszyty Historyczne Ziemi Garwolińskiej, nr 20
- Włodzimierz Kostecki, Insurekcja w ziemi stężyckiej, [w:] Zeszyty Historyczne Ziemi Garwolińskiej, nr 20
- Mirosław Matosek, Insurekcja kościuszkowska na ziemi garwolińskiej, [w:] Zeszyty Historyczne Ziemi Garwolińskiej, nr 21
Zbigniew Węgrzynek, Wilga 10 października 2016 r.