Powstanie styczniowe było kolejnym zrywem narodu polskiego przeciwko zaborcy rosyjskiemu. Oprócz Polaków w dążeniach do odzyskania niepodległości uczestniczyli również przedstawiciele narodów żyjących w granicach dawnej Rzeczypospolitej: Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Żydzi i Niemcy. Na przełomie XVIII i XIX w. rozpoczęło się osiedlanie kolonistów holenderskich oraz licznej grupy osadników pochodzenia niemieckiego. Najwięcej kolonii na ziemi garwolińskiej powstało na terenach obecnych gmin: Wilga, Pilawa, Osieck i Sobienie Jeziory[1].
Stosunek niemieckich kolonistów do walki narodowowyzwoleńczej Polaków był od początku nieprzychylny. W okresie Księstwa Warszawskiego koloniści odnosili się z niechęcią do polskiej administracji, a podczas kampanii wojennej w 1809 r. wręcz jawnie i czynnie występowali przeciw Polakom[2]. Ze strony Polaków padały nawet propozycje, aby ich wysiedlić poza granice Księstwa, lecz ostatecznie zrezygnowano z realizacji tego pomysłu. W rezultacie otoczono kolonistów czujnym nadzorem policyjnym.
Podczas powstania listopadowego, mimo wielu działań podejmowanych przez władze powstańcze, koloniści niemieccy nadal przejawiali niechęć, a nawet wrogość wobec tych władz. Znane są przypadki występowania kolonistów uzbrojonych przez Rosjan, przeciw polskim oddziałom[3]. Prof. W. Kula pisał, iż koloniści „[…] uświadomili sobie, że cała ich egzystencja zależna jest od pokojowego współżycia Królestwa z Cesarstwem. Wymagać od nich poparcia dla polskiego powstania, to wymagać chęci własnej ruiny materialnej […]”[4].
Podczas powstania styczniowego Rząd Narodowy, w odróżnieniu od władz powstańczych z 1831 r., wydał tylko jedną odezwę 26 marca 1863 r. noszącą tytuł „Rząd Narodowy Polski do mieszkańców Polski niemieckiego pochodzenia”. W odezwie Rząd Narodowy, znając z historii stosunek kolonistów do walki o niepodległość zapisał: Mieszkańcy Polski niemieckiego pochodzenia! Przejmijcie się tym przekonaniem, że wolność i równość wpisane na naszej narodowej chorągwi są zapewnione wszystkim bez wyjątku mieszkańcom Polski. Nowa wasza ojczyzna chce w was widzieć i postępować z wami jak z rodzonymi dziećmi, a w zamian ma prawo żądać i oczekuje jeżeli nie ofiar i poświęceń, jakich dowody składają rodowici Polacy, to przynajmniej spokojnego, godnego i prawdziwie chrześcijańskiego zachowania się[5]. Rząd gwarantował przychylność i opiekę tym kolonistom, którzy będą się zachowywali spokojnie, natomiast kolonistom dopuszczającym się zdrady stanu groził nawet karą śmierci.
Mimo powyższej odezwy, zachowanie i działania kolonistów nie uległy zmianie, i były podobne, jak w powstaniu listopadowym. Wszyscy badacze dziejów podkreślają niechęć i wrogość kolonistów do powstania styczniowego[6]. Natomiast historycy opierający się jedynie na źródłach rosyjskich, doszli do wniosku, że wszyscy koloniści współpracowali z caratem[7]. Postawiony wniosek jest mocno przesadzony, zachowały się nieliczne dokumenty, odnoszące się do poruszanego tematu, a w dostępnej literaturze faktu, znajdziemy nieliczne opisy ukazujące udział kolonistów w powstaniu. Stanisław Góra pisze, że na Podlasi „spośród wrogo nastawionej do powstania ludności niemieckiej w szeregach powstańczych walczyło 8 kolonistów”[8]. Wrogie ich postępowanie wobec powstania i wspieranie carskich władz wojskowych i cywilnych należy przypisać postawie społecznej uzależnionej w dużej mierze od:
- statusu materialnego – bogaci koloniści chętniej podejmowali współpracę niż biedni,
- okresu osadzenia się w Królestwie Polskim – im krótszy okres pobytu na ziemi osadniczej, tym bardziej współpracowali z caratem, osadnicy żyjący od wielu pokoleń zasymilowali się z Polakami, byli obojętni lub wręcz wspierali powstanie,
- pochodzenia kolonistów – osadnicy pochodzący np. z Prus i Brandenburgi chętniej podejmowali współpracę od osadników pochodzących z Saksonii,
- przynależności właściciela majątku, od którego koloniści dzierżawili ziemię – aktywnie współpracowali z caratem osadnicy z majątków należących do Niemców, Żydów oraz w dobrach rządowych.
W okresie powstania styczniowego powyższe czynniki miały ogromny wpływ na zachowanie niemieckich kolonistów mieszkających w licznych osadach na obszarze dzisiejszego powiatu garwolińskiego. J. Tomczyk wymienia następujące wsie, w których mieszkańcy zdecydowanie wrogo byli nastawieni do powstania: Celejów, Górki, Jaszczysko, Kępa Celejowska, Polewicz, Nowe Podole, Stare Podole, Tatarczysko, Wicie Wschodnie, Wicie Stare, Zakrzew – wszystkie w granicach obecnej gminy Wilga, Kępa Podwierzbiańska z gminy Maciejowice oraz Pilawa[9].
Władze carskie dążąc do likwidacji grup powstańczych skierowały własne oddziały wojskowe do walk oraz podjęły działania wśród włościan zmierzające do przeciwstawiania się powstańcom. W tym celu na początku marca 1863 r. władze rosyjskie wydały rozporządzenie dla wójtów, sołtysów i radnych nakazujące objęcie czujnym nadzorem osób podejrzanych, a nawet aresztowanie ich przez włościan[10]. Kolejnym krokiem zaborcy było wydanie rozporządzenia nakazującego tworzenie straży wiejskich z włościan zamieszkujących daną gminę, które pod komendą sołtysa miały wykonywać zadania patrolowe we wsiach, kontrolując podejrzanych oraz przeprowadzając aresztowania osób nie mających dokumentów. Straże te podlegały naczelnikowi wojennemu powiatu i miały być rozdzielone po wsiach w gminie. Działania takie spotkały się z ostrym sprzeciwem polskich członków Rady Stanu (wystąpili z niej) oraz licznymi protestami zza granicy[11].
Początkowo władze carskie wycofały się z pomysłu tworzenia straży wiejskich. Mimo to Murawiew zaczął w czerwcu tworzyć straże wiejskie na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Wielki książę Konstanty w piśmie z 12 czerwca 1863 r. poinformował cara, że nie udało się w Królestwie stworzyć straży wiejskich do walki z powstańcami. Jedynie udało się je powołać w osadach należących do kolonistów niemieckich, nastawionych antypolsko[12].
Na Podlasiu, do którego należała ziemia garwolińska, nie udało się zorganizować straży wiejskich na skutek oporu włościan[13]. Dopiero na przełomie 1863/1864 r., gdy powstanie chyliło się ku upadkowi, władze wojskowe rozpoczęły masowe organizowanie straży wiejskich. Znaleźli się w nich włościanie i służba dworska w wieku od 18 do 45 lat. Liczebność straży zależała od wielkości wsi i aktywności oddziałów powstańczych. W powiecie łukowskim straże wiejskie z własnej inicjatywy nie zatrzymywały powstańców. Na przykład we wsi Podole, gdzie większość mieszkańców stanowili koloniści niemieccy, zorganizowano straż wiejską liczącą w dzień 10, a w nocy 20 osób[14].
Powstawanie straży wiejskich zależało także od stosunku właściciela majątku do powstania. Większość włościan płacących czynsz z majątków należących do Polaków, czynnie wspierała powstanie, a właściciele brali w nim udział ze swoimi dworskimi pracownikami. Właściciele majątków należących do Niemców i Żydów traktowali powstanie, jako targnięcie się na prawowitą władzę, a nie walkę narodowowyzwoleńczą, zachęcając tym samym do współpracy z władzami rosyjskimi.
Władze powstańcze, tak zwani „czerwoni”, powołały żandarmerię narodową zwaną Strażą Narodową do karania wszelkich przejawów kolaboracji z zaborcą. Zadaniem jej było: pilnowanie przestrzegania zarządzeń władz powstania zarówno cywilnych jak i wojskowych przez ludność, prowadzenie akcji wywiadowczej, utrzymywanie łączności między oddziałami, ściąganie podatku narodowego oraz wykonywanie wyroków trybunału rewolucyjnego na donosicielach i zdrajcach. Żandarmerie składały się z dobrze uzbrojonych oddziałów konnych, liczących od kilku do 30 konnych. Rosjanie żandarmów nazywali „wieszatielami” lub „wieszającymi żandarmami”.
Do wykonywania wyroków śmierci powołano głównie w miastach oddziały Tajnej Straży Bezpieczeństwa, nazywanych „sztyletnikami„, (z powodu posługiwania się sztyletem, a nie bronią palną podczas wykonywania wyroku). Członkowie „sztyletników” rekrutowali się głównie spośród młodzieży rzemieślniczej i robotniczej. Żandarmi jak i sztyletnicy z racji wykonywanych zadań byli najbardziej ścigani przez władze carskie, a po zatrzymaniu i osądzeniu, otrzymywali surowe wyroki, długoletnie zesłanie lub karę śmierci.
Inicjatorem powołania sztyletników był Paweł Landowski pseudonim „Kosa”, nazywany przez niektórych „główną sprężyną terroru”. 16 czerwca 1863 r. otrzymał nominację na naczelnika straży bezpieczeństwa w Warszawie. 19 września 1863 r. przeprowadził w Warszawie nieudany zamach na namiestnika Królestwa Polskiego gen. Fiodora Berga. W listopadzie Landowski spotkał się w Sobieniach ze swoimi podkomendnymi. Zastał ich obdartych i słabo uzbrojonych. Chcąc im pomóc i zorganizować porządny oddział, zwrócił się do miejscowych obywateli o przekazanie niezbędnych funduszy. Ci zażądali wyraźnego upoważnienia od Rządu Narodowego. Landowski pojechał do Warszawy, otrzymał od Rządu Narodowego stopień kapitana i nominację na dowódcę czwartego oddziału województwa mazowieckiego, odpowiednią pieczątkę oraz kwotę 500 rubli na pierwsze wydatki. Powróciwszy z przyjacielem Pawłem Ekkertem (uczestnik zamachu na namiestnika), zorganizował oddział żandarmerii konnej liczący 75 ludzi. Oddział ten operował na naszym terenie nękając Rosjan[15].
Burmistrz Garwolina – Ornatowski, pismem z dnia 19/31 stycznia 1864 r. poinformował Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego, że w okolicach Garwolina a mianowicie Sobienie Murowane, czyli Szlacheckie, wsi Podbiele, Ponurzyca i nawet w samym mieście Osiecku także we wsi Przonce pod Parysowem przebywają na nagłych kwaterach bandy żandarmów wieszających. Głównym naczelnikiem jest Zenon Ladowski (Paweł Landowski) zaś cząstkowym (zastępcą) Władysław Strzeszewski mający 15 ludzi, którzy broń pochowali a tylko ze sztyletami pozostają. Potrzeba, więc ściśle zarządzić wojsko konne, aby ich ująć[16].
Jeden z ujętych żandarmów – Piędzicki, podczas śledztwa przeprowadzonego przez Rosjan zeznał, że na początku 1864 r. jeździł do wsi Zawady z towarzyszami, w celu utopienia Leona Friedmana. Wyroku jednak nie wykonano, ponieważ wstawił się za skazanym naczelnik powstańczy Wincenty Biernacki. Gdy Piędzicki pojechał do Zawad, aby wykonać drugi rozkaz zabicia Friedmana, nie zastał go w domu. W innym terminie aresztował dwóch mieszkańców Natolina (należy przypuszczać, że byli to Piotrowscy powieszeni za zdradę narodową)[17]. Według Audytorjatu, powinien otrzymać karę śmierci. Ostatecznie pozbawiono go wszelkich praw stanu i skazano na piętnaście lat ciężkich robót w kopalniach.
Innym z żandarmów wieszających był włościanin Paweł Nowak, który brał udział w powieszeniu sołtysa wsi Zawady, Hankego[18]. Nowak skazany został na pozbawienie wszelkich praw stanu i ciężkie roboty w twierdzach syberyjskich na lat dziesięć. Oba nazwiska mieszkańców Zawad wskazują na kolonistów.
Przebywanie w okolicy wieszających żandarmów ma zapewne związek z zeznaniem Józefa Szelązka[19], który twierdził, że w Łucznicy ani w gminie Osieck, kiedy powstańcy przebywali i z Pilawy Niemców brali i wieszali nie był[20]. Mimo że w dostępnych aktach nie ma potwierdzenia faktu wieszania kolonistów niemieckich z Pilawy czy z innych miejscowości w gminie Osieck, nie należy tego wykluczyć. Potwierdzeniem wykonywania kary śmierci na kolonistach przez powstańców były dwa zarejestrowane przypadki na naszym terenie.
Pierwszy wynika z raportu wójta gminy Maciejowice do Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego. Wójt informował, że mieszkaniec Tarnowa, Antoni Wronowicz, w dniu 5/17 marca 1864 r., o czwartej po południu, za laskiem tarnowskim znalazł nieżyjących dwóch ludzi. Ciała leżały na mieliźnie niedaleko brzegu Wisły ze związanymi z tyłu rękoma. Nieżyjących zidentyfikowała rodzina. Okazało się, że są to koloniści niemieccy pochodzący z gminy Wilga, Krystian Nejman z Wólki Gruszczyńskiej i Karol Wegner z Cegielni (obecnie Osiedle Wilga). Rodzina poinformowała, że koloniści zostali porwani przez czterech konnych w nocy z 4/16 na 5/17 marca. Konni porwali również parokonną furmankę należącą do Nejmana, którą wywieziono pojmanych. Wójt w raporcie informował, że porwani najpierw zostali zabici, a potem wrzuceni do wody. Świadczyć o tym miała cięta rana głowy koło ucha u Krystiana Nejmana[21].
Drugim przypadkiem była śmierć kolonisty Łukasza Sztejnke. Z zeznania sołtysa z Puznowa, Pawła Górskiego, które złożył wójtowi Osiecka, dowiadujemy się, że 3/15 kwietnia 1864 r. przybyła do mieszkania Sztejnke niewielka liczba uzbrojonych powstańców, a „jeden z nich wystrzałem z broni życie jemu odebrał”[22].
Należy przypuszczać, że w obu przypadkach mogło dojść do wykonania wyroków przez działający odział żandarmerii na kolonistach współpracujących z Rosjanami.
Prześladowani przez powstańców koloniści niemieccy zostali ostatecznie uzbrojeni przez gen. Drejera. Zaczęli chętniej współpracować z wojskiem rosyjskim w ściganiu powstańców, donosić o ruchach i miejscach przebywania grup powstańczych[23].
W marcu 1864 r. przez wieś Starowola koloniści niemieccy prowadzili dwóch pojmanych powstańców, by oddać ich władzom wojskowym. Widząc to miejscowi chłopi napadli na kolonistów, których pobili a powstańców uwolnili[24].
Wprowadzenie reform politycznych, administracyjnych i socjalnych przez rząd carski dla Królestwa Polskiego, w tym w szczególności ukazu o urządzaniu gmin i powiązanego z nim ukazu uwłaszczającego chłopów, spowodowały wzrost nastrojów antypowstańczych. Rosjanie, mając silne poparcie Żydów i kolonistów niemieckich, poprzez uwłaszczenie przeciągnęli na swoją stronę większość włościan oraz szlachtę, która odmówiła posłuszeństwa Rządowi Narodowemu. Dało to Rosjanom sygnał do szerszej, popartej represjami i gwałtami agitacji przeciw powstaniu. Społeczeństwo zmordowane terrorem, represjami i beznadziejną walką chciało spokoju, odwracając się stopniowo od powstania. Jak pisze Grabiec w tym czasie „masowo i głośno manifestowali swój wrogi do Polski stosunek żydzi i koloniści niemieccy”[25]. Aresztowanych powstańców torturowano w więzieniach, a na oficerach i żandarmach narodowych przeprowadzano pokazowe egzekucje. Osoby biorące udział w powstaniu lub nawet za podejrzenie o współpracę z powstańcami otrzymywali surowe wyroki, karę śmierci, przepadek mienia, zsyłkę na kilkanaście lat do kopalni lub rot aresztanckich.
Po powstaniu większość kolonistów niemieckich za usługi oddane Rosjanom otrzymywało brązowe medale. Na jego rewersie w centralnie części umieszczono napis: lata 1863 – 1864, a wzdłuż krawędzi napis: ЗА УСМИРЕНИЕ ПОЛЬСКАГО МЯТЕЖА (Za stłumienie polskiego buntu). Należy przychylić się do słów j. Tomczyka, że koloniści niemieccy, którzy otrzymali medale „zasłużyli na nie w zupełności”[26].
[1] Patrz: Zeszyt historyczny ziemi garwolińskiej nr 18.
[2] W. Śladkowski, Koloniści niemieccy środowisko, wzajemne wpływy i oddziaływanie, Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, 1965, Vol.XX.10.
[3]W. Kula, Niemieccy koloniści przemysłowi wobec powstania listopadowego, „Przegląd Historyczny”, 1957, t. XLVIII, z. 4, s. 751-767.
[4] Tamże, s. 764.
[5] Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego 1862 – 1864, Wrocław 1968, s. 72.
[6] S. Kieniewicz, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wydawnictwo Zakład im. Ossolińskich, Wrocław, 1953, s. 273; E. Halicz, Kwestia chłopska w Królestwie Polskim w dobie powstania styczniowego, Książka i wiedza, Warszawa 1955, s. 316; M. Cygański, Mniejszość niemiecka w Polsce centralnej w latach 1919-1939, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1962, s. 8-9; W. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w latach 1815-1915, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1969, s. 234.
[7] W. Caban (red), Niemieccy osadnicy w Królestwie Polskim 1815-1915, [w:] W. Caban, Niemieccy koloniści wobec polskich walk narodowowyzwoleńczych w XIX wieku, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Kielce 1999, s. 195;
[8] S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1976, s. 266.
[9] R. Orłowski, J. R. Szaflik (red.), Z przeszłości ziemi łukowskiej. [w:] J. Tomczyk, Ludność Łukowa i powiatu łukowskiego w powstaniu styczniowym, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Lublin 1958, s. 90.
[10] Tamże, s. 93
[11] Tamże, s. 94.
[12] S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983, s. 557.
[13] S. Płoski, Stosunek ludności Podlasia do Powstania styczniowego, „Przegląd socjologiczny”, 1939, t. VII, s. 344.
[14] Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), Akta Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego (NWPŁ), Zespół nr174, sygn. 4, mkfm 110540, Raport Wójta Gminy Podole z 1-III-1864 r.
[15] H. Cederbaum, Powstanie Styczniowe, Wyroki Audytoryatu Polowego za lata 1863, 1864, 1865 i 1866, Księgarnia Gebethnera i Wolffa, Warszawa – Lublin – Łódź – Kraków 1917, s. 123-124.
[16] APL, NWPŁ, mkfm 110518, Raport Burmistrza Garwolina.
[17] H. Cederbaum, Powstanie Styczniowe, Wyroki Audytoryatu Polowego za lata 1863,1864,1865 i 1866, Księgarnia Gebethnera i Wolffa, Warszawa – Lublin – Łódź – Kraków 1917, s. 252.
[18] Tamże, s. 360.
[19] Józef Szelązek syn szewca z Garwolina. Wzięty do powstania w 1863 r. walczył w oddziale dowodzonym przez Rudolfa Różańskiego. Brał udział w bitwie stoczonej 21 lutego 1863 r. pod Wolą Okrzejską.
[20] APL, NWPŁ, mkfm 110503, Raport Dowódcy Aleksandryjskiego Pułku Piechoty do Naczelnika Oddziału Gubernialnego, Garwolin dnia 20-I-1864 r.
[21]APL, NWPŁ, mkfm 110518, Raport Wójta Gminy Maciejowice do Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego z dnia 17 III 1864 r.
[22] APL, NWPŁ, mkfm. 110516, Raport Wójta Gminy Osieck z dnia 5/17-IV-1863 r.
[23] J. Tomczyk, Ludność Łukowa…, s. 90.
[24] Tamże, 86.
[25] J. Grabiec, Powstanie Styczniowe 1863-1864, Wydawnictwo J. Mortkowicza, Warszawa 1921, s. 182.
[26] J. Tomczyk, Ludność Łukowa…, s. 90.