Na terenie Polski mamy obecnie dwie rzeki o nazwie Wilga, obie są prawostronnymi dopływami Wisły. Jedna rzeka o długości 21,4 km płynie w Małopolsce i uchodzi do Wisły w Krakowie. Swoje źródła ma we wsi Raciborsko w powiecie wielickim.
Druga rzeka, mimo że ma źródła w województwie lubelskim, w większości płynie przez obszar powiatu garwolińskiego na Mazowszu.
Długość naszej rzeki Wilgi, w źródłach pisanych, podawana jest różnie. Wikipedia podaje długość rzeki 67 km., a Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej 67,5 km. Powyższe pomiary długości rzeki odnoszą się do czasu, kiedy rzeka miała ujście do Wisły pomiędzy Holendrami a Wólką Gruszczyńską 50 m. za progiem żelbetowym znajdującym się 68,3 km od źródeł rzeki.
Ujście rzeki Wilgi. Strzałka zielona to kanał rzeki, żółta strzałka –Żółta Woda – odnoga Wisły, strzałka czerwona – wał nawisowy.
W końcu lat dziewięćdziesiątych usypano wał nawisowy na wysokości Holendrów, który połączył brzeg z Kępą Gruszczyńską – największą wyspą na Wiśle. Ujście rzeki oddaliło się na północ. Obecnie rzeka płynie dawną odnogą Wisły (tzw. Żółtą Wodą) i ma ujście na wysokości Starego Podola 95,2 m n.p.m. Według nowych pomiarów jej długość określono na 70,7 km. Pomiar ten uwzględnia nowy odcinek odnogi ujścia rzeki.
Źródła rzeki znajdują się na obniżeniu terenu pomiędzy wsiami Kasyldów i Teodorów w powiecie łukowskim około 172 m n.p.m.
Fot. S.J. Siudalski. Spod tego betonowego mostka woda płynie na wschód (strzałka czerwona) – rzeka Mała Bystrzyca i na zachód (strzałka żółta) – rzeka Wilga. Podobne zjawisko bifurkacji występuje również w pobliżu na jednym z kanałków odwadniających łąki.
Obniżenie terenu stanowią zmeliorowane łąki, poprzecinane małymi kanałami odwadniającymi. Z tego samego obniżenia wypływa rzeka Mała Bystrzyca, kierująca swoje wody na wschód i po trzydziestu kilometrach wpadająca do Bystrzycy. Następnie po 10 km wpada do Tyśmienicy, a po 15 km pod Kockiem wpada do Wieprza i po 50 km łączy swoje wody z Wisłą. Zjawisko wspólnego wypływu i rozwidlenie na dwa lub więcej ramion i odpływu wód do różnych działów nazywamy bifurkacją. Z łaciny bifurkacja oznacza: bis – podwójnie, furca – widły, rozwidlenie. Zjawisko to jest bardzo rzadko spotykane. Występuje na terenach zabagniony, jak w tym przypadku lub na rzekach o łagodnym nurcie na terenach równinnych. Rzeka Wilga posiada średni spadek wody wynoszący 109 cm/km, prędkość nurtu jest średnio szybka i wnosi 0,5 m/s, średni roczny przepływ mierzony w Wildze wyniósł 3,2 m3/s. Rzeka odwadnia obszar 573 km2.
Rzeka odbiera prawostronne małe cieki: Mysłówka 9,1 km długości wpadająca na 9,1 km od źródła, Borowianka, Eliasz wpadający w Garwolinie i ciek spod Miętnego oraz niezbyt duże lewostronne dopływy: Dąbrówka o długości 7,1 km wpadająca 4 km od źródeł, Żelechówka o długości 10,8 km odbierająca wody Olszanki wpadająca na 13,6 km i największy dopływ spod Łąk nazywany Mierżączka, (dawniej Pałędź) o długości 20 km uchodzi na wysokości Rębkowa na 48,8 km od źródła.
Rzeka Wilga płynie przez Wysoczyznę Żelechowską, Równinę Garwolińską, Dolinę Środkowej Wisły. Przepływa w większości, bo aż 83% przez łąki i pola, a przez lasy tylko w 12% ,w jej dolnym biegu, głównie na terenie gminy Wilga. Rzeka w 52% jest nieuregulowana, a w 48% jest uregulowana. Jest to jej górny i dolny odcinek (od Wilgi do wałów wiślanych).
Rzeka Wilga w większości swego biegu posiada wody IV klasy czystości. Wody zanieczyszczone są bakteriologicznie (liczba bakterii coli typu kałowego odpowiada V klasie czystości). Po dopływie ścieków z miasta Garwolina podnosi się wartość stężeń biogenów (fosforany w V klasie). Przy ujściu rzeki klasa czystość poprawia się. Badania zostały wykonane w latach 2004 – 2005 w trzech punktach pomiarowych zlokalizowanych powyżej i poniżej Garwolina i na ujściu Rzeki Wilgi. Głównym źródłem zanieczyszczeń rzeki są odprowadzane oczyszczone(?) ścieki z miejskiej oczyszczalni w Garwolinie, z zakładów kosmetycznych Avon i z Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Woli Rębkowskiej. Bezmyślne spuszczanie osadów z osadników oczyszczalni przy niskim stanie wody i wysokich temperaturach doprowadzają do niszczenia życia biologicznego w rzece. W latach dziewięćdziesiątych spuszczenie osadów doprowadziło do braku tlenu w wodzie i do zniszczenia życia w rzece.
Po ostatnim zlodowaceniu, które miało miejsce dwadzieścia tysięcy lat temu, powstała nowa rzeźba terenu. Lodowiec na naszym terenie utworzył wały ziemne a spływająca woda utworzyła rzeki. Największą z nich była Prawisła. O jej wielkości świadczą dziś szerokie doliny. Powstały wtedy także jej dopływy większe i mniejsze, a wśród nich dzisiejsza rzeka Wilga.
Od zamierzchłych czasów rzeki stanowiły sieć komunikacyjną, latem stawały się spławne, a zimą stanowiły dogodne drogi komunikacyjne. Były miejscem zdobywania pożywienia i stanowiły ochronę. Dlatego to przy rzekach powstawały pierwsze osady. Najstarszym artefaktem z zamierzchłych czasów jest harpun rogowy znaleziony w rzece Wildze. Datowany jest na okres wczesnej epoki kamienia, czyli ma obecnie około 14 000 lat. Harpun wykonano z rogu renifera, służył do polowań na te zwierzęta. Z epoki brązu z przed 1300 lat przed p.n.e. pochodzą cmentarzyska ciałopalne w Wildze, Tarnowie i Mariańskim Porzeczu. Ciekawostką i tajemnicą jest kamień rodowy ludów celtyckich zamieszkujących te tereny około 450 r. p.n.e. Kamień znajduje się na polach dawnej Giełczy, niedaleko rzeki Wilgi.
Nazwy topograficzne rzek należą do najstarszych. Nazwa rzeki i nazwa miejscowości leżącej przy jej ujściu zawsze były ze sobą związane. Już od średniowiecza miejscowość Wilga zapisywana była w dokumentach jako Vilca, Wilca i Wilka, a ostatecznie Wilga. Rzeka natomiast oprócz wymienionych nazw nosiła również nazwę Wilcza lub Wielka Wilcza (podczas lustracji folwarku królewskiego w Rębkowie w roku1565), na przełomie XVIII i XIX wieku nosiła nazwę Garwólka.
Rzeka Wilga wpływająca do Wisły w Krakowie zawsze nazywała się tak samo. Inne rzeki o zbliżonej nazwie nie występują na terenie Polski.
Dokument erekcyjny parafii Wilga z lipca 1407 r. wymienia jeden z powodów założenia parafii nad rzeką Wisłą, która „jest głęboka i szeroka o wzburzonych wodach. Głęboka jest przede wszystkim na ziemi mazowieckiej z powodu zamarzania i topnienia lodów i wzburzonych fal bywa nieżeglowna, a statki narażone są na niebezpieczeństwo Płynie między wsiami Wilka, Skorca, Tarnowo, Zalesie, Celejów a Szymoniewicami i parafiami w Mniszewie i Magnuszewie. Sprawia, że owe wsie są z dala i dla mieszkańców, którzy do tych kościołów udawali się dla przyjęcia sakramentów i spełnienia obowiązków kościelnych i Bożych, staje się przeszkodą”. Bogusław Zajączek ze swojego majątku Wilga przekazał ziemię pod kościół oraz dla przyszłych plebanów. Ziemia ta leżała nad rzeką Wilgą naprzeciw miejsca zwanego Przechód, zapewne było to miejsce, w którym przeprawiano się przez rzekę, czyli był to bród na drodze z Wilgi do Skurczy i Tarnowa. Zajączek dał plebanowi pełne pozwolenie na łowienie ryb siecią w wyżej wspomnianym stawie rybnym zwanym -Drygulica, usypywania wałów naprzeciw majątku parafii. Pleban uzyskał również „dwie miary pszenicy na chleb, dwa korce mąki do wypieku hostii, jedną miarę z nich w Wigilię Bożego Narodzenia, zaś w Wielki Czwartek drugą miarę, jak i jedną miarę mąki w majątku Łyczkowa na każdy rok w przyszłości po wsze czasy”. Rzeki Wilga i Wisła były drogami wodnymi, którymi oprócz zboża spławiano również drewno, w Celejowie wówczas znajdował się port solny. Podobny magazyn solny i plac do jej „lichtunku” powstał w 1826 r. w Skurczy nad Wisłą.
Młyny
Trzcianka.
Na mapie z 1788 r. Karola Petersa przedstawiającej województwo sandomierskie ukazany jest młyn. Według Cabaja powołującego się na Krystynę Zienkowską w końcu XVIII w. założona została przez Jacka Jezierskiego kuźnica. Prawdopodobnie jest to błąd, ponieważ kuźnica (fabryka), ukazana jest na mapach poniżej Cyganówki. Na mapach z wieku XIX w. brak jest młynów w Trzciance. Słownik geograficzny królestwa polskiego nie wspomina o kuźnicy czy młynie w Trzciance.
Poniżej zdjęcia młyna w Trzciance. Zdjęcie ze zbiorów Ewy Dery.
Kolejny młyn wzniesiono w 1908 r. na fundamentach z ciosów kamiennych o ryglowej konstrukcji, drewniany i dachu dwuspadowym. Siłę napędową stanowiły dwa koła wodne. Jak pisze
Kaczyński w swej książce „Z żółtym kuferkiem”
do piętrzenia wody wykorzystano starą groblę pozostałą po starej kuźnicy(?). Kuźnica lub młyn nie są naniesione na mapy z XIX w. Stara grobla była zapewne częścią drogi z Trzcianki do Żabieńca prowadzonej na most lub bród. Pierwszymi właścicielami młyna byli Antoni Hejduk i Stanisław Kaczyński (ojciec Teodora Hipolita). Kolejnym właścicielem został Kazimierz Zowczak (mąż Anny, córki Antoniego Hejduka). W 1925 r. młyn został zmodernizowany, zdjęto koła wodne i zastąpiono je leżącą turbiną Francisa o mocy 16 KM. Po śmierci Kazimierza w 1946 r. młyn objął jego syn Aleksander Zowczak, który przeprowadził kolejną modernizację polegającą na zastąpieniu turbiny wodnej silnikiem elektrycznym o mocy 22 KW (w 1948r). W młynie wytwarzano oprócz mąki także kasze jaglaną i śrutę. W 1965 r. podbródki i upust zostały zniszczone przez powódź.
Zalew młyński w Trzciance. Zdjęcia ze zbiorów Ewy Dery.
Po śmierci Aleksandra Zowczaka w 1967 r. zaprzestano produkcji. Młyn został rozebrany przez właścicieli w 1984 r., pozostały po nim resztki kamiennych fundamentów.
Cyganówka.
W XVIII wieku istniał tu dwukołowy młyn. W takim młynie zazwyczaj jedno koło było foluszowe, służyło do wykonywania materiału na odzież, drugie wykorzystywano do przemiału zboża. „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydany w1880 r. podaje, że w Cyganówce istniał młyn i tartak, a wody (prawdopodobnie rzeka wraz z zalewem) było 33 morgi czyli około 16ha. Był to młyn, który wybudowano w 1830 r. lub nieco wcześniej. Początkowo młyn posiadał dwa złoża kamieni i jagielnik. Poza budynkiem zainstalowany był folusz i inne urządzenia mechaniczne. Napęd młyna stanowiły trzy walne koła wodne. Młyn ten był własnością Jana Dwernickiego (sędziego pokoju w Garwolinie). Kolejnym właścicielem młyna został Ignacy Hordliczka, właściciel huty szkła w Trąbkach. Z tego młyna dostarczana była mąka do piekarni w osadzie fabrycznej do końca XIX w. kiedy to zainstalowano przy hucie młyn parowy.
Niszczejący budynek młyna w Gulkach.
Budynek młyna wraz z częścią urządzeń sprzedano w 1906 – 1907 Franciszkowi Zdanowskiemu, który przeniósł go do miejscowości Gulki, 2km na płn. od Maciejowic nad rzekę Pytlochę. Młyn ten był piętrowy i miał wymiary 12×8,6 m, wys. do dachu 4,5 m, dach wys. 3,7 m. Ostatnią właścicielką młyna była Michalina Zdanowska wdowa po ostatnim młynarzu.
Z końcu XVIII wieku, około 1790 r. pochodzi się informacja o istnieniu w pobliżu Trzcianki osady nazwanej „Fabrica, gdzie wyrabiają żelazo”.
Fragment mapy gen. Wojciecha Chrzanowskiego, wydana w Paryżu w 1859 roku (pracę nad mapą Chrzanowski rozpoczął w 1822 r.). Mapa przedstawia największy zalew z młynem w Cyganówce, Fabrykę, młyn w Wildze i trzy ujścia rzek Wilgi.
Część Trzcianki, jak i okoliczne lasy, należały wówczas do Jacka Jezierskiego kasztelana
łukowskiego, założyciela manufaktur żelaznych w Maleńcu i Sobieniach Szlacheckich, w których produkowano min. kosy i noże. Zakład w Sobieniach nie dysponował żadną siłą mechaniczną, ponieważ nie leżał nad rzeką, natomiast fabryka ulokowana nad rzeką Wilgą dysponowała napędem 4 kół wodnych.
Zienkowska w książce „Jacek Jezierski, kasztelan łukowski: 1722-1805: z dziejów szlachty polskiej XVIII w.” pisze że, zdolność produkcyjna zakładu wynosiła 30 tys. kos. Podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. władze powstańcze zamówiły 20 tys. kos bojowych, które miały być wykonane w tej fabryce. Rudę dowożono z Maleńca lub być może pozyskiwano z okolicy Celejowa i Ostregoboru (Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje informację, w miejscowości zwanej Rudy, w lesie znajdują się pokłady rudy żelaznej niewykorzystywanej). Fabryka ulokowana została w pobliżu Cyganówki na lewym brzegu rzeki w jej dolnym biegu, prowadziła do niej droga z Wilgi. Obecnie droga ta oddziela osiedle OTW od chłopskich pól, zwana jeszcze w drugiej połowie XIX w. „Fabryczną”, którą to może była dowożona ruda z portu na Wiśle. Fabrykę nad Wilgą po Jacku Jezierskim przejął syn Karol.
Wilga.
Pierwsza wzmianka pisana o Wildze pochodzi z początku, XIII w. W Roczniku kapituły krakowskiej, pod datą 25-02-1224r. zanotowano, że zmarł magister Benedykt, który podarował kapitule krakowskiej wieś Wilkę z młynem. Pierwsze młyny wodne w Polsce pojawiły się w XII wieku, a upowszechniły w drugiej połowie XIII wieku. Zatem ten młyn byłby zapewne jednym z pierwszych na tym terenie. Dodać trzeba, że pierwsze młyny wiatrowe, czyli wiatraki pochodzą z 1289 r. (pierwsza wzmianka). W wykazie podatków z 1577r., jakie płaciło miasto Wilga znajduje się informacja o młynie dwukołowym, za który płacono podatku 10 florenów.[1] W takich młynach zazwyczaj jedno koło było mączne, czyli napędzało żarna, które mełły zboże na mąkę, a drugie koło zwano foluszowym, służyło do wyrobu sukna z wełny owczej. Najpierw tkano płótno na krosnach z nici, następnie moczono w gorącej wodzie i ubijano w stępie, która w młynie służyła również do wyrobu kaszy jaglanej. W 1603r. proboszcz posiadał prawo „mielenia plonów w młynach panów Wilczkich”. Na mapie z XVIII w. i mapach z XIX w. widnieje młyn. W 1806 r. zapisano o pobieraniu przez plebana wilskiego z folwarku w Wildze dwóch korców mąki na wypiek hostii (istniał nadal pierwotny przywilej plebana). W 1885 r. nadal działał młyn na odnodze rzeki, który przetrwał do początku XX w., a jego resztki były widoczne jeszcze przed II wojną.
Wilga – Zagroda – Celejów.
W opracowaniu „Młynarstwo w powiecie garwolińskim do końca XX wieku” w „Katalogu zabytków …” zapisano informację pochodzącą z opowiadań o istniejącym młynie na Starej Wildze pochodzącym z I połowy XIX wieku. Był ulokowany w północnej części miasteczka zwanej Wilga – Zagroda. Widoczne były fragmenty ścian gruntowych i pali po dawnym młynie oraz dwie groble usypane w poprzek rzeki.
Celejów (Wola Celejowska)
Młyn wodny, którego właścicielem był kolonista niemiecki Jakub Neumann. Młyn produkował mąkę i śrutę, posiadał jedno złoże walców i jedno złoże kamieni. Neumann był właścicielem młyna do wkroczenia oddziałów armii radzieckiej. Po nim nowym właścicielem młyna został Bielecki. Przepuszczenie wody rzeki nowym korytem spowodowało odcięcie młyna od wody. Nowym źródłem energii stał się więc silnik spalinowy. Młyn istniał do 1950 r. Zaniedbany budynek został rozebrany.
Brody, mosty
Trzcianka.
Tu istniał bród, pierwszy most ukazany jest na mapie z 1839 r. W 1908 r. istniała droga, która przebiegała groblą piętrzącą wodę i przez most przy młynie. Po jego zniszczeniu przez wodę istniał tylko bród. Obecny most betonowy powstał w latach 1975 – 1976 podczas budowy drogi asfaltowej do Żabieńca.
Cyganówka
. Istniał most przy młynie już w XVIII w., a droga biegła groblą. Ostatni most, jaki wybudowany został prze Zarząd Osiedla Wypoczynkowego w Wildze w 1930 r., zbudowano wraz z drogą Garwólką łączącą Osiedle ze stacją kolejową Garwolin. Most istniał do lat 70 XX w. Pozostały po nim kamienne przyczółki mostowe i droga brukowa.
Wilga
. Pierwsza informacja pisana o brodzie pochodzi z aktu erekcyjnego parafii, w którym zapisano o miejscu nad rzeką zwany Przechód. Natomiast pierwsza informacja o moście na rzece pochodzi z 17 marca 1554r. W dokumencie wydanym przez Zygmunta Augusta w Lublinie zawarto informację o poborze cła na moście w mieście Wilga. Na mocy tego dekretu król zezwolił ówczesnemu właścicielowi miasta Piotrowi Wilckiemu chorążemu czerskiemu pobierania cła w wysokości 3 denarów. Czy to był pierwszy most czy istniały wcześniej inne mosty? Trudno powiedzieć. Na podstawie tego zapisu opracowany został i uchwalony 23-08-2003 r. herb gminy Wilga. Przedstawia on na czerwonym polu złoty most kamienny, nad którym znajduje się majuskulna litera W. Litera symbolizować ma meandrujące rzeki Wilgę i Wisłę oraz nazwę miejscowości. Most na rzece w Wildze pokazują istniejące mapy od XVIII wieku. Wszystkie mosty były drewniane. Ostatni most drewniany istniał do czasu wybudowania obok niego nowego mostu betonowego. Drugi most drewniany wybudowano w 1939 r. na drodze Wilga – Celejów za cmentarzem nad nowo kopanym korytem rzeki. Z tego mostu we wrześniu Niemcy prowadzili ostrzał wsi. Istniała także najdłuższa kładka na rzece Wildze zaczynająca się od organistówki, a kończąca się na Górach. Budowę obecnego mostu betonowego rozpoczęto w 1940 r. Prace nad budową nadzorował Schreder. Po wkroczeniu wojsk radzieckich i polskich most wykorzystywano do ciężkich transportów wojskowych kierowanych na przyczółek warecko-magnuszewski. Rosjanie ułożyli drogę drewniana (dylowaną) od mostu na rzece do mostu na Wiśle. Most oddano uroczyście do użytku w 1948r. Drugi most betonowy powstał w latach 80 – tych wraz z budową obwodnicy Wilgi na drodze wojewódzkiej nr 821.
Celejów
Młyn w Celejowie
Młyn wodny w Celejowie był własnością niemieckiego kolonisty Jakuba Neumanna. Produkował mąkę i śrutę, posiadał jedno złoże walców i jedno złoże kamieni. Neumann był właścicielem młyna do wkroczenia oddziałów radzieckich w lipcu 1944 r. Po nim właścicielem został Bielecki. Otwarcie nowego koryta rzeki w 1947 r. spowodowało brak wody. Nowym źródłem napędu młyna był silnik spalinowy. Młyn istniał do 1950 r. Domiary nałożone przez państwo na właścicieli młynów, wiatraków, tartaków powodowały ich zamykanie. Prywatne zakłady nie mogły funkcjonować w państwie socjalistycznym. Po zamknięciu młyn niszczał stało się przyczyną jego rozbiórki.
. Do końca XVIII wieku istniał most drewniany przez odnogę rzeki Wilgi. Ostatni most drewniany wybudowano na zlecenie Zarządu Gminy Wilga w końcu 1943r. Projekt techniczny mostu wraz kosztorysem wykonał technik Jerzy Zakalski. Drewno na budowę zostało przydzielone przez Kreishauptmana z tartaku w Pilawie. Most wykonali Mieczysław Głowiński i Sulak Józef z Sulbin Dolnych za kwotę 15 000 zł. W latach trzydziestych zapisano informację o starym moście w Celejowie, który wybudowany został w końcu XIX w. wraz z wykonanymi obwałowaniami. Most drewniany został zastąpiony przepustem betonowym wybudowanym na początku lat 70 –tych.
Wicie – Jaszczysko
Inicjatorem budowy mostu przez rzekę na drodze Wicie – Nieciecz był Feliks Sławiński. Jako prezes koła młodzieży w Wiciu Starym zwołał 15 lutego zebranie, na którym podjęto uchwałę o budowie mostu i zbiórce pieniędzy po 1 zł z morgi. Pieniądze zbierano od chłopów narodowości polskiej, niemieckiej i żydowskiej. Ze zbiórki zebrano łącznie 638zł. Urząd Gminy Wilga dofinansował budowę w kwocie 1000 zł. Most ukończono w lipcu 1931 r. Wcześniej w tym miejscu był bród, przez który przejeżdżano wozami, a ludzi przewożono łódką. Za przeprawę łódką przewoźnik pobierał złotówkę. Za przewozy świąteczne przewoźnik zebrał w 1930 r. podobno 400zł. czyli wartość dojnej krowy. Z czasem właściciel przewozu wprowadził opłatę roczną od każdej rodziny uzależnioną od liczby osób. Mieszkańcy Powiśla płacili za przewóz lub jechali na najbliższy most znajdujący się w Celejowie.
Inne obiekty inżynieryjne na rzece
Już we wspomnianym akcie erekcyjnym Zajączek dał plebanowi prawo łowienia ryb na rzece jak też sypania grobli, (rzeka należała do właściciela przez, którego grunty przepływała). Na Powiślu, które w większości zamieszkiwali koloniści holenderscy i niemieccy, groble i wały ochronne zaczęto sypać w XIX w. Przeciwni sypaniu wałów byli osadnicy holenderscy, a za ich sypaniem byli Niemcy i Polacy.
Fragment mapa z 1910 r. Przedstawia stan obwałowań rzeki Wisły i Wilgi, młyny oznaczone żółtą gwiazdką (Stoczek, Cyganówka z dużym zalewem i młyn w Wildze na odnodze do Holendrów) oraz mosty oznaczone na czerwono.
Na rzece Wiśle oraz na rzece Garwólce, (tak się rzeka Wilga nazywała w tym czasie) sypanie wałów wsparła finansowo kwotą 500 rubli właścicielka Celejowa Aleksandra Zakrzewska (Zakrzowska) żona Łaskiego, a później de Lendorfa. O sypaniu wałów wspomina także Feliks Sławiński „Na rzece Wilga czy Garwólka nasi pradziadkowie i dziadkowie wały nasypały”, (czyli lata 1870 -1890), czyli w tym samym czasie, kiedy sypano wały Wiślane. Obwałowania widoczne są na mapie z 1887 r. gdy działał młyn w Wildze na odnodze znajdowała się śluza jej resztki istniały jeszcze przed wojną.
W końcu stycznia 1948 r. ks. proboszcz Norwind wysłał pismo do kurii w Siedlcach informujące, że Stanisław Miętus z Wilgi chce wybudować na rzece młyn turbinowy i elektrownię. W związku z tym ma być zalana część gruntów parafialnych i ma zbudować tamę o długości 50 m. Wszelkie straty z tytułu zalania ziemi, Miętus ma pokrywać parafii. Kuria zaproponowała sprzedaż ziemi lub zelektryfikowanie kościoła i stałe dostarczanie prądu. Proboszcz mógłby też korzystać z młyna.
Kolejnym obiektem była tama. Już przed I wojną na odnodze rzeki istniała drewniana tama zwana przez mieszkańców zastawką, która piętrzyła wodę do 1,5m. Spiętrzona woda płynęła odnogą na dworski młyn i stawy rybne, a następnie łączyła się na t.zw. Miedzywałach. Po II wojnie zlikwidowano odnogę. Stawy rybne musiały być zasilone w wodę. Spiętrzenia rzeki dokonano za pomocą grobli kamiennej na wysokości Polewicza i Ostrówka. Spiętrzoną wodę poprowadzono wykopanym kanałem na stawy rybne w Wildze. Na początku lat sześćdziesiątych zbudowano jaz do piętrzenia wody o czterech podwójnych zasuwach piętrzący wodę, a rozebrano tamę na Polewiczu. Od jazu odchodzą dwa kanały. Jeden prowadzi wodę na stawy a drugi jest kanałem odwadniająco-nawadniającym (zwanym kanałem Bielińskiego). Jaz stanowi również zabezpieczenie przeciwpowodziowe przy wysokich stanach wody na rzece.
Budowa jazu – rok 1963 – 1964. Zdjęcia ze zbiorów Zofii Jadachowskiej.
Aby zapobiec wlewaniu się wody wiślanej do starorzecza w latach 1962 – 1963 wybudowano śluzę przy ujściu Starej Wilgi. Wraz z budową nowego koryta rzeki w latach 1940 – 1948 wybudowano dwie śluzy zmniejszające spadek rzeki a tym samym jej szybkość przepływu. Pierwsza śluza znajduje się przed mostem czyli na początku kanału, druga około kilometr od pierwszej. Trzecia powstała w na końcu kanału przy ujściu rzeki do Wisły w latach 80 – tych.
Zmiany koryta rzeki
Zmiana koryta rzeki mogą być spowodowane działaniem natury, powstają podczas wysokich stanów wody lub mogą być celowym działaniem człowieka. W pierwszym przypadku zjawisko takie nazywamy meandrowaniem rzeki. Widać to w szczególnie w miejscach gdzie gleby są piaszczyste a przez to podatne na działania wody. Od wieków plebani wilscy skarżyli się, że rzeka zmieniała koryto, tworzyła doły lub nanosiła piach na ich pola i łąki.
Do drugiej połowy XVIII w. rzeka Wilga uchodziła jednym ujściem do Wisły w miejscowości Wilga. W roku 1764 w wyniku wielkiej powodzi rzeka Wisła zmieniła swoje koryto. Na lewym brzegu Wisły znalazła się Kępa Skurecka będąca dotychczas na jej prawym brzegu, a na prawym brzegu znalazły się dzisiejsze wsie Wólka Gruszczyńska, Wicie, Podole będące wcześniej na lewym brzegu Wisły. Rzeka przesunęła się nawet na odległość około 3-4km od poprzedniego koryta. W wyniku zaistniałych zmian wody rzeki Wilgi zaczęły płynąć do Wisły wzdłuż dotychczasowego prawego brzegu Wisły i wpływały do niej w Leśnikach. Drugą odnogę Wilgi stanowił Rów od Celejowa do Woli Gruszczyńskiej.
Mapa Karola Petersa z 1788r. przedstawiająca położenie nowego koryta rzek Wisły i Wilgi, mostów na rzece Wildze w Celejowie, Wildze i Cyganówce.
Mapa z końca XVIII w. Przedstawiająca ujścia rzeki Wilgi pod Holendrami i Leśnikami.
Carte von West – Galilizien von Heldensfeld.
Fragment mapy tzw. Galicji Zachodniej sporządzonej przez austriacką komisję wojskową w latach 1801-1804, przedstawiającą trzy odnogi rzeki z młynem na odnodze do Holendrów, Fabrykę i zalew od Cyganówki do Trzcianki.
W tym czasie większość ziem tzw. „Powiśla” zamieszkiwali koloniści pochodzenia niemieckiego i holenderskiego. Mimo, że rzeka Wilga posiadała niewysokie obwałowania to przy wysokich wezbraniach Wisły jej wody przelewały się przez groble i zalewały południową część Powiśla. Woda nanosiła masy rzecznego piasku dochodzącymi do metra grubości, a nie mając ujścia, stając dłuży czas, niszczyła plony i powodowała straty w inwentarzu i budynkach. Na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku właściciele majątku Wilga Amelia z Zedników i jej mąż rosyjski generał Bazyli Lewaszow postanowili wybudować młyn i stawy rybne. Zaproponowali miejscowym gospodarzom zmianę koryta rzeki Wilgi, zapewniając, że to zabezpieczy ich od wylewów. Gospodarze początkowo zaaprobowali projekt, a po namyśle nie wyrazili zgody i stawili opór. Przybyła policja i wojsko, bardziej opornych projektowi wtrącono do więzienia, a pozostałych zmuszono siłą do kopania nowego koryta rzeki Wilgi. Wykopano nowe koryto rzeki od młyna w kierunku na Celejów, Nieciecz i Tatarczysko, którym popłynęła rzeka Wilga, a zasypano dotychczasowe koryto od młyna dworskiego do wsi Holendry. Po tej inwestycji rzeka Wilga wydłużyła swój bieg o 6 km. Wkrótce okazało się, że należy natychmiast ją obwałować, gdyż rzeka zaczęła zalewać pola w części północno-zachodniej Powiśla w tym grunty majątku Celejów. Sypanie wałów rzeki Garwólki, (tak się rzeka Wilga nazywała w tym czasie) wsparła finansowo kwotą 500 rubli właścicielka Celejowa Aleksandra Zakrzewska. Podczas sypania nowych wałów przez mieszkańców Powiśla w latach siedemdziesiątych/osiemdziesiątych XIX w. o wysokości 6 m. zlikwidowano odnogę w kierunku Olszaka. W następnych latach rzeka zaczęła podnosić swoje koryto, osadzając na dnie masy piasku, co zmuszało mieszkańców do ciągłego podwyższania wałów. Mimo tych prac podczas wysokiej wody na Wiśle w rzece Wilga powstawała „cofka” powodująca częste zalewanie żyznych pól, co powodowało straty dla właścicieli. W latach osiemdziesiątych XIX wieku podjęto próbę zmiany koryta rzeki. Inż. Kurcjusz prowadzący prace w terenie zaproponował bieg rzeki nowym korytem od wsi Polewicz do Skurczy. Julian Łempiński właściciel majątku Wilga, który mający wpływy w rządzie rosyjskim i chcąc zachować swój dworski młyn, budowę nowego koryta udaremnił. Nadzór nad wałami wiślanymi sprawował Komitet Wałowy, którego sekretarzem w pierwszej dekadzie XX w. był mieszkaniec Holendrów Antoni Niedźwiedzki[1]
Po odzyskaniu niepodległości w grudniu 1919 r. mieszkańcy Powiśla zwrócili się do Ministerstwa Robót Publicznych o rozpoczęcie kroków, celem zabezpieczenia jej od klęsk powodzi. 12 stycznia 1920 r. sprawę przekazano do Dyrekcji Robót Publicznych w Lublinie. Wojna z Rosją sowiecką odsunęła plany w czasie. Od 1927 r. mieszkańcy słali kolejne petycje do wojewody lubelskiego o podjęcie prac regulacyjnych dolnej Wilgi. Rezultatem było przeprowadzenie przez Dyrekcję Robót Publicznych przeprowadzenie studiów i pomiarów, których efektem został wykonany w 1929 r. projekt regulacji rzeki mający chronić całą nizinę Powiśla. Zaplanowano bieg rzeki nowym korytem, którego początek znajdował się na wysokości Polewicza, następnie przebiegał przez lasy majątku Wilga, a jego ujście zlokalizowano koło cegielni pod Skurczą. O tym projekcie ukazał się artykuł inż. Jana Myśliwskiego w Techniku Lubelskim w 1930 r. w, którym tak pisał: „Wytknięta trasa idzie terenem wyżej o kilka mtr. Położonym od powierzchni niziny. To poprowadzenie rzeki terenem wyżej położonym ma następujące zalety: uniezależnienia zwierciadła wody w Wildze od wysokich stanów wody w Wiśle; katastrofalna woda Wisły w tem miejscu osiąga poziom 101,52 wg danych Dyrekcji Dróg Wodnych w Warszawie, średnia zaś woda w Wildze, w miejscu odgałęzienia nowego koryta t. j. na 5 km. – 2,54 m. spadu co w przybliżeniu wynosi 0,05%. Stan wody normalnej w Wiśle wynosi 97,59, co daje w stosunku do Wilgi 6,47 m spadu. Wyzyskanie tego spadu przewidziane zostało w tym projekcie dla celów budowy zakładu wodnego – elektrowni. Ilość wody roboczej, jak podano poniżej, dla ujścia Wilgi wynosi 3,49 m/sek. Spad jaki można wyzyskać wynosi 4,97 t. j. ok. 5mtr. Moc takiego zakładu brutto w przybliżeniu wyniosłaby: 3,49x5x10175,5 K.M. Zakład wodny w projektowanem miejscu ma duże widoki powodzenia ze względu na to, że na terenach, przez które przechodzi trasa projektowanego koryta, zakłada się duże osiedle letniskowe. … Projektując przeprowadzenie nowego koryta poza obrębem Niziny Powiślańskiej starano się dać mu możność odprowadzenia do Wisły 80 proc. Wody katastrofalnej, a resztę t. j. 20 proc. Puścić starem korytem. Przepuszczenie bowiem całej wody katastrofalnej nową trasą wywołałoby zbyt wielkie wymiary koryta, a zarazem mogłoby się ujemnie odbić na łąkach i polach Niziny Powiślańskiej, któraby została pozbawiona w porze wiosennej niezbędnej ilości wody. Sprawę tę rozstrzygnięto w projekcie w ten sposób, że poniżej odgałęzienia się nowego koryta zaprojektowano jaz betonowy o wymiarach w świetle 15.00 m., wysokości 2.20 m., zaopatrzony w dole w urządzenie, pozwalające w każdej chwili część wody, potrzebnej nizinie dla celów rolnictwa, puścić starem korytem. Wysokość jazu zaprojektowano tak, by poziom wody katastrofalnej w nowem korycie mógł pomieścić się tylko do wysokości, odpowiadającej tym 80% całej wody. Sam przekrój nowego koryta obrano podwójny, licząc się z tem, że ma on przeprowadzić większą część wody katastrofalnej. Spadek dna zaprojektowano 0,03%, jako najodpowiedniejszy dla podejścia do zakładu, oraz dający większą równowagę w robotach ziemnych, gdyż wielkie masy ziemi pochodzące z wykopów, ok. 760.000 m3 ,będą mogły być choć częściowo użyte na obwałowania. … Koszt budowy nowego koryta na przestrzeni około 5 km., wraz z budową jazu oraz jednego mostu żelbetonowego wg kosztorysu wynosi okrągło 2.000.000zł. Suma to poważna, niemniej jednak w stosunku do rezultatów, jakie kosztem jej osiągnąć można, bynajmniej nie zawysoka. Korzyści bowiem będą znaczne: zabezpieczenia mienia i ponikąd życia mieszkańcom Niziny Powiślańskiej, możność zamiany tej Niziny na jeden z urodzajniejszych zakątków kraju, przysporzenie krajowi nowego uzdrowiska, nowocześnie i racjonalnie urządzonego, wreszcie zdobycie nowego, choć niewielkiego, wystarczającego jednak dla pokrycia miejscowych potrzeb, źródła energii, których kraj nasz zbyt wiele nie posiada, zwłaszcza w swoim centrum.” Zaprojektowany kanał miał służyć również do rekreacji, pływania kajakami, łódkami, rowerami wodnymi. Przy kanale zaplanowano: przystań dla sprzętu pływającego, a przy jego ujściu port dla żaglówek pływających po Wiśle. Kanał rozpoczęto kopać od rzeki Wilgi. Przy kopaniu pracowali chłopi z Wilgi w ramach szarwarku (obowiązkowa powinność, zaakceptowana na zebraniu wiejskim). Zrealizowanie tego projektu przyczyniłoby się zapewne do podniesienia atrakcyjności Osiedla. Budowa została rozpoczęta lecz niedokończona. Projekt kanału pozostał na mapach osiedla.
Drugi projekt zmiany koryta rzeki Wilgi miał miejsce w latach 1938 – 1939. Zakładał przekopanie nowego koryta omijającego wieś Wilgę. Początek tego koryta rzeki miał być przed Wilgą a koniec przy folwarku Zagroda. Pracę rozpoczęto od strony folwarku, zbudowano nawet most drewniany. Przy kopaniu tego kanału oprócz okolicznych mieszkańców pracowali więźniowie, którzy mieszkali w obozie w pobliżu folwarku Zagroda.
Kwit Kierownictwa Regulacji Rzeki Wilgi z 26 lipca 1939 r. ze zbiorów Stanisławy Lach.
Trzeci projekt powstał podczas okupacji niemieckiej. Wiosną 1940 r. rząd GG pojął decyzję o wykonaniu wielu robót melioracyjnych. Jednym z projektów było wykonanie
melioracji w dorzeczu rzeki Wilgi. Projekt zakładał wykopanie nowego koryta rzeki o długości 2 km. z jej obwałowaniami, wybudowaniem betonowego mostu i dwóch stopni wodnych. Inwestycja miała zapobiec zalewaniu 6 tyś. hektarów żyznych ziem Powiśla. Prace melioracyjne podlegały Grupie Gospodarki Wodnej w Warszawie i jej filii Inspekcji Gospodarki Wodnej w Siedlcach. Wykonawcą tej inwestycji zostały firmy polskie K.T.M. S-a i L. Raczyński S-a. Obie firmy zaangażowały polskich inżynierów i robotników „wolnonajemnych”. Trasę nowego koryta rzeki wytyczono przez grunty orne mieszkańców Wilgi i Holendrów, które zostały wywłaszczone przez Grupę Gospodarki Wodnej w Warszawie. Jako ekwiwalent za utracone ziemie przekazywano mieszkańcom łąki z majątku Wilga lub wypłacono pieniądze na początku kwietniu 1942 r.
Nowy przekop zaczynał się od istniejącego drewnianego mostu na drugiej odnodze rzeki Wilgi i prowadził w linii prostej do wału wiślanego na końcu Holendrów. Do kopania kanału sprowadzono specjalną koparkę na gąsienicach nazywaną z niemiecka „Bagier”, ( czyli czerparkę, pogłębiarkę). Koparka kopała przyszłe koryto rzeki, a wybraną ziemię sypała na wały rzeczne. Oprócz tego ziemię na wały pobierano również ze starych grobli rzecznych i pól znajdujących się w pobliżu wału. Ziemie wożono taczkami lub wagonikami po ułożonych torach. Wagoniki pchano ręcznie lub wykorzystywano małą lokomotywę spalinową, która ciągnęła 4-6 wagoników z ziemią po ułożonych torach od miejsca załadunku na Górach do miejsca ich opróżnienia. Prace ziemne wykonywali robotnicy rekrutujący się w większości z okolicznych mieszkańców oraz robotnicy przywożeni samochodami z Warszawy. Prace przy regulacji rzeki rozpoczęto na wiosnę 1940 r. a jesienią tego roku zaprzestano.
W celu zwiększenia tempa realizacji i obniżenia kosztów inwestycji Niemcy na wiosnę 1941 r. utworzyli obóz pracy przymusowej. Więźniami obozu zostali Żydzi z getta warszawskiego, a później z gett okolicznych miasteczek. Przy kopaniu kanału i pracach niwelacyjnych pracowało około 800 Żydów i 50 jeńców radzieckich. Pracę przy budowie mostu, szalunki, zbrojenia wykonywali Rosjanie i miejscowi rzemieślnicy cieśle i kowal Zowczak. Podczas działań frontowych prace były wstrzymane. Prace zostały zakończone po odzyskaniu niepodległości.
W 1948 r. dokonano uroczystego oddania mostu do użytku. W miejscu rozwidlenia się rzeki specjalna grupa robotników rozebrała tamę z faszyny na nowym korycie rzeki i zasypała przygotowaną ziemią dotychczasowe koryto rzeki. Woda popłynęła nowym krótszym korytem, a przestała płynąć korytem utworzonym w drugiej połowie XIX w. obok plebanii i dzisiejszej ul. Wiślanej do starego koryta na Międzywałach. Aktu poświęcenia mostu dokonał proboszcz ks. Paweł Norwind, przy udziale władz gminnych, powiatowych i gości z Warszawy, a całość uroczystości udokumentowała Polska Kronika Filmowa. Dla uczczenia święta 1 maja w 1950 r. Rada Narodowa w Wildze podjęła decyzję o przeprowadzeniu czynów w dniu 29 kwietnia. Mieszkańcy gromad Holendry, Skurcza i Osiedla w tym dniu wbijali pale w celu umocnienia brzegów na odcinku 500 m.
Rzeka Wilga zimą zamarzała, służyła za ślizgawkę, a latem była miejscem gdzie można było popływać kajakiem. Zdjęcia z lat pięćdziesiątych XX w. Poziom wody w rzece był wyższy niż obecnie.
W XX wieku Wisła wylewała około dziesięć razy. Ostatnia powódź miała miejsce w roku 1960 i 1962. Woda wdarła się na teren zalewowy starym korytem rzeki Wilgi. Aby zapobiec wlewanie się wody wiślanej w koryto Starej Wilgi zainstalowano klapę od strony Wisły, a po drugiej stronie wału wiślanego zasuwę regulującą poziom wody w korycie Starej Wilgi. Ostatnia duża woda stulecia na rzece Wildze była 19 marca 2005 r. Zalanych zostało kilkanaście budynków mieszkalnych w Wildze, Trzciance oraz wiele budynków rekreacyjnych.
Wysoka woda na rzece po stopieniu śniegów w roku 2013 – akcja zastępów OSP przy umacnianiu grobli na wysokości plebanii.
W celu zabezpieczenia przeciwpowodziowego w 2014 r. rozpoczęto prace projektowe ze środków urzędu wojewódzkiego, zmierzające do modernizacji wałów rzek Wisły i Wilgi. Realizację projektu sfinansuje Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego.
Zbigniew Węgrzynek
[1] Księga ochrzczonych, 1908r., akt nr 92