Wilga w czasie zaborów

Mimo, że konwencję rozbiorową Polski podpisano 24 października 1795 r. i Wilga leżała na terytorium zaboru austriackiego na tym terenie stacjonowały jeszcze wojska rosyjskie. Dopiero w styczniu 1796 r. wkroczyły wojska austriackie. Wisła stała się  rzeką graniczną pomiędzy zaborem pruskim i austriackim. Austriacy wprowadzili własny system administracyjny. Urzędnikiem nowo utworzonego stanu cywilnego został proboszcz ks. Tomasz Zbrożek. Akty spisywano w języku polskim.

Na mocy traktatu w Tylży podpisanego przez cesarza Napoleona I oraz cara Aleksandra I w lipcu 1807 r. utworzono z części ziem zaboru pruskiego i rosyjskiego Księstwo Warszawskie. Wilga pozostała w zaborze austriackim do maja 1809 r., kiedy tereny te zostały wyzwolone przez wojska polskie podczas wojny polsko – austriackiej.

Wprowadzono nowy podział administracyjny oparty na wzorach francuskich. Utworzono gminy, jako nowe jednostki podziału administracyjnego. Gminę tworzyła każda wieś łącząca się z obszarem dworskim. Na czele gminy stał wójt, dziedzic majątku, mianowany przez ministra na wniosek prefekta. Wójt mógł sprawować swoją funkcję w kilku gminach (wioskach). Do pomocy w sprawowaniu urzędu w gminie wyznaczał swojego zastępcę – sołtysa.

Pierwszym wójtem Wilgi został Walenty Hering-Wodanowski były sędzia powiatu garwolińskiego.  Heringowie byli pochodzenia niemieckiego. Na sejmie w 1790 r. Heringowie otrzymali szlachectwo i nazwisko Wodanowski.  Heringowie byli właścicielami między innymi Mniszewa. Walenty Hering – Wodanowski dobra wilżańskie kupił od Piotra Zaborowskiego i jego żony Konstancji, córki Feliksa Górskiego w dniu 9 października 1801 r.

Wodanowski był także właścicielem młyna w Wildze. Młyn wydzierżawiał innym ludziom. W Gazecie Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego z 8 maja 1819 r. ukazała się oferta dzierżawy młyna w  Wildze na kolejne sześć lat. Wcześniejsza umowa na dzierżawę młyna była zawarta w 1 czerwcu 1813 r. .

Po upadku Księstwa Warszawskiego w 1815 r. każdy z zaborców wprowadził na obszarze byłej Rzeczypospolitej własny system podziału administracyjnego. Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego powstało Królestwo Polskie pod berłem carów. Wilga dostała się na 200 lat pod panowanie rosyjskie. Gmina weszła w skład powiatu garwolińskiego, obwodu łukowskiego, województwa podlaskiego (siedleckiego), Królestwa Polskiego.

Pieczęć i jej odcisk z pierwszej połowy XIX wieku. Napis na pieczęci OBWÓD ŁUKOWSKI URZĄD STANU CYWILNEGO PARAFII R. Ł. (rzymsko-łacińskiej) WILGA. Pośrodku herb Królestwa Polskiego.

 

Zaborca rosyjski 16 stycznia 1816 r. wprowadził nowe podziały administracyjne. Dotychczasowe departamenty nazwane zostały województwami bez zmiany ich granic. Pozostawiono powiaty, które miały być tylko okręgami wyborczymi. Wprowadzono nowy szczebel administracji – obwód, który skupiał kilka powiatów. Dla naszych terenów takim obwodem był obwód lubelski do którego należał powiat garwoliński. Województwo podlaskie istniało do reformy cara Mikołaja I. Na podstawie ukazu z 23 lutego / 7 marca 1837 r. zlikwidowano województwo podlaskie, a w jego miejsce powołano gubernię siedlecką.

27 sierpnia 1818 r. Walenty Hering – Wodanowski sprzedał dobra wilżańskie byłemu marszałkowi pułku czerchryńskiego Józefowi Cichockiemu  za  „Dwakroć pięćdziesiąt pięć tysięcy sześćset wraz z porękowieniem w monecie grubej srebrnej lub w Żłocie ważonem Holenderskim na kamień Wrocławski rachując jeden dukat po ZŁP dziewiętnaście”. Dobra obejmowały wsie: Wilgę, Skurczę, kolonię Holendry leżącą na drugim brzegu Wisły (obecnie nosi nazwę Kępa Skurecka)  z polami, łąkami, młynami, karczmą i budynkami. Józef Cichocki został kolejnym wójtem Wilgi. Funkcję sołtysa w 1820 r. sprawował Tomasz Sobociak.

Bez zabudowań dworskich i mieszkańców dworu w Wildze w roku 1827  było 27 domów, w których mieszkało 233 osoby.  Poniżej zamieszczam wykaz numerów domów oraz nazwiska rodzin, które w nich zamieszkiwały:

1. Dąbrowski, Sobecki,
2. Sobociński,
3. Sobczak, Woźniak,
4. Woźniak, Kowalczyk,
5. Waluseżak, Żochowski,
6. Węgrzynek Kajetan, Węgrzynek Wincenty,
7. Sobecki,
8. Wasilewski,
9. Woźniak,
10. …
11. Rusak, Szostak
12. …
13. Mokrowicki, Grzywacz,
14. Kuźnia, Woźniak,
15. Węgrzynek Joachym,
16. Grabarczyk,
17. Kowalczyk,
18. Kaniowski, Zawodniak,
19. Trzypielski, Makarewicz, Łukasiewicz,
20. Paradowski, Zaręba, Jozwicki,
21. Lipiński, Stawecki (szlachcic)
22. Woźniak,
23. Sobociak,
24. Rusak,
25. Kowalczyk, Płukarski,
26. …
27. Sarkiewicz,
28. Bogucki,
29. Przyborowski,
30. Urażewski, Piorun.

Średnio w jednym domu mieszkało prawie 9 osób.

W tym czasie na rzece Wildze działały dwa młyny wodne, jeden przy majątku, a drugi w pobliżu granicy z majątkiem Celejów. Młyny i karczma należały do właściciela dóbr. Warsztat szewski prowadził pochodzący z Rębkowa Marcin Radziej, mąż Marianny z Węgrzynków.

Podczas powstania listopadowego 10 lutego 1831 r. polski korpus dowodzony przez gen. Józefa Dwernickiego przeszedł po lodzie Wisłę z Mniszewa na prawy jej brzeg. Korpus składający się z oddziałów piechoty, kawalerii i artylerii zakwaterował się na noc we wsiach: Podole, Olszak, Ostrybór, Celejów i Wilga. Następnego dnia korpus wyruszył na wschód, a 14 lutego 1831 r. pokonał Rosjan pod Stoczkiem Łukowskim.

W roku 1832 nowym właścicielem majątku Wilga został ewangelik Jakub Landon. Majątek kupił od Heringa – Wodanowskiego za kwotę 270 000 zł. Pieniądze na zakup majątku częściowo pochodziły z kredytu udzielonego przez Towarzystwo Kredytowe. Poręczycielem kredytu byli Władysław Zednik i Amelia z Zedników, żona gen. Bazylego Lewaszowa. Niewywiązywanie się Landona ze spłaty kredytu spowodowało przejęcie zadłużonego majątku przez Zedników, którzy również zaczęli zadłużać majątek biorąc kolejne kredyty. Rozpoczęli sprzedaż części majątku – lasów. Dnia 21-03/02-04 – 1867 r. Władysław Zednik sprzedał osiem włók, dwie morgi i sto pięćdziesiąt pięć prętów (około 136 hektarów) Wilhelmowi i Edwardowi Hordliczkom, właścicielom huty szkła w Czechach (Trąbki). Obecnie są to tereny leśne należące do leśnictwa Cyganówka. Władysław Zednik pełnił z urzędu funkcję wójta Wilgi. Do pomocy miał sołtysa i dziesiętnika. Sołtysem w Wildze przed powstaniem styczniowym i w jego trakcie był Łukasz Węgrzynek (mój pra pradziad), a dziesiętnikiem gromady – Maciej Woźniak.

Powstanie styczniowe w 1863 r. przyciągnęło do walki wiele osób z różnych stanów społecznych. W powstaniu brali udział również mieszkańcy Wilgi w śród nich Kazimierz Węgrzynek (mój pradziad). Ks. Adam Dziewulski proboszcz parafii Wilga za „podburzające” kazania  24 grudnia 1863 r. został aresztowany i 29 stycznia 1864 r. zesłany do guberni archangielskiej.

W celu odciągnięcia chłopów od udziału w powstaniu zaborca rosyjski wydał ukaz o uwłaszczeniu chłopów. Wcześniejszy Dekret o uwłaszczeniu chłopów wydany przez powstańczy Rząd Narodowy w styczniu 1863 r. nie wszedł w życie. Na podstawie 21 ukazu carskiego o uwłaszczeniu z 19 lutego / 2 marca 1864 r. chłopi otrzymali prawo własności do użytkowanej ziemi będącej własnością dziedzica majątku Wilga. Dziedzic otrzymał rekompensatę z funduszy rządowych. Osiemnastu włościan z Wilgi otrzymało razem 140 mórg i 86 prętów ziemi z gruntów dworskich za służebności leśne i pastwiskowe. Składały się na to grunty: pastwiska dworskich zwane Las, położone na południowo – wschodniej stronie wsi o powierzchni 34 mórg i 194 prętów, pola leżące na wschód od wsi przy drodze z Wilgi do Cyganówki zwane Ostrówek o powierzchni 13 mórg i 59 prętów a także grunty z zaroślami (pólko w lesie) zwane Polewicz o powierzchni 92 mórg i 133 prętów. Przed uwłaszczeniem włościanie posiadali 360 mórg i 21 prętów własnej ziemi. Po uwłaszczeniu posiadali łącznie 500 mórg i 107 prętów. Oto nazwiska włościan z Wilgi, którzy otrzymali ziemie z uwłaszczenia:

1.  Jóźwicki Walenty
2. Sobecki Wiktor
3. Woźniak Marcin
4. Krek czyli Młynarczyk Piotr
5. Kucharski Krzysztof
6. Kasprzak Wojciech
7. Kowalczyk Anna wdowa po Andrzeju
8. Kuźnia Piotr
9. Kuźnia Marcin
10. Kuźnia Józef
11. Kuźnia Jakub
12. Ochnio Leon
13. Bałuk Andrzej
14. Kowalczyk Franciszek
15. Zagrodzki Jan
16. Grzywacz Michał
17. Węgrzynek Łukasz,
18. Winek Ludwik
19. Wieczorkowski Wojciech
20. Jan (nieczytelne nazwisko)
21. Szajnach Krystyn?
22. Kowalska Marianna
23. Parol
24. Karpisz Feliks

 

Innym ukazem zostały zniesione dziesięciny pobierane z dworów i wsi. Gubernator lubelski powołał Komisje Włościańskie, których zadaniem było rozdzielenie między włościan ziem plebańskich. Bezrolni chłopi otrzymali ziemię z dóbr kościelnych. Na podstawie ukazu z 19 lutego1864 r. Komisja Włościańska, której przewodniczył komisarz z Garwolina, w dniu  20 czerwca / 2 lipca 1866 r. dokonała rozdziału gruntów i budowli probostwa w Wildze. Na podstawie decyzji gubernatora z dnia 25 lutego / 9 marca 1866 r. Nr.12438/4792 tyczącego się zajęcia pod zarząd Skarbu majątków duchowieństwa świeckiego rzymskokatolickiego w probostwach, których uposażenie w ziemie nie przekracza 90 mórg. Komisja Włościańska pozostawiła parafii 10 mórg i 125 prętów. Pozostałą część ziemi parafialnej 33 morgi i 70 prętów rozdzielono w następujący sposób. Jedną działkę o powierzchni 1 morgi 150 prętów przydzielono dla urzędującego wójta gminy Wilga. Drugą działkę o powierzchni 2 morgi 264 prętów przeznaczono pod budowę nowej szkoły wiejskiej.

Komisja Włościańska wydzieliła działki dla czterech komorników (nie mających ziemi) mieszkających w budynku parafialnym. Ziemię otrzymali: Stanisław Tchurzewski – 3 morgi 213 prętów, Jan Łukasiewicz – 3 morgi 238 prętów, Ludwik Kasprzak – 2 morgi 248 prętów i Roch Wożniak – 3 morgi 11 prętów. Działki powyższe znajdowały się na polach nazywanych wówczas Przechód, a obecnie Góry na lewym brzegu rzeki Wilgi. Pozostałą ziemię rozdzielono wśród bezrolnych. Otrzymali ją: Katarzyna Pruszkowska – 1 morgę 150 prętów, Jan Wilczyński – 3 morgi, Katarzyna Żorżet – 3 morgi 8 prętów, Kazimierz Bogucki – 3 morgi 8 prętów i Jan Kucharski – 2 morgi 200 prętów. Działki dla bezrolnych wydzielone zostały na prawym brzegu rzeki Wilgi. Teren ten został zabudowany i nazwany Nową Wilgą. Nazwa ta funkcjonowała jeszcze w okresie międzywojennym. Z podziału ziemi parafialnej pozostały 2 morgi 94 pręty, które pozostawiono do wspólnego użytkowania przez wszystkich mieszkańców Wilgi.

Ukazem z 19 lutego/2 marca 1864 r. na podstawie artykułu 15 powołano rady gmin . Podjęte reformy miały „doprowadzić do odcięcia oddziałów powstańczych od bazy społecznej, a w efekcie końcowym do ich zupełnego rozbicia. Poprzez ukazy o uwłaszczeniu i reformie samorządu gminnego planowano odciągnąć od ruchu powstańczego najbardziej zaangażowaną w tym czasie grupę społeczną – chłopstwo” .

Komisja Włościańska dokonała także separacji (rozdziału) zabudowań pomiędzy zostającymi w użytkowaniu proboszcza i służby kościelnej a przechodzącymi na własność Skarbu – gminy. Podziału dokonano w następujący sposób. Dla proboszcza pozostawiono plebanię, organistówkę w połowie (druga część należała do dziedziczki), stajnie, obory, chlewiki, skład na sprzęt gospodarski i piwnicę pobudowaną z kamienia. Do Skarbu przeszły: główna stodoła o dwóch klepiskach, komórki, chlewiki. Dom szpitalny, przeznaczony dla dziadów i bab kościelnych komisarz przyznał komornikom, którzy tam mieszkali .

Po reformie administracyjnej nową gminę tworzyło wiele gromad. W skład gminy Wilga wchodziły gromady: Celejów, Celejowska Kępa, Cyganówka, Goźlin Górny, Goźlin Mały, Górki, Holendry, Jaszczysko, Łąki, Nieciecz, Olszak, Ostrybór Goźliński, Ostrybór Siedrowski, Podole Nowe, Podole Stare, Polewicz, Sambodzie, Skurcza, Skurecka Kępa, Tatarczysko, Trzcianka, Wicie Nowe, Wicie Stare, Wilga, Wólka Gruszczyńska, Zakrzówek, Zalesie i Zaleska Kępa. Powierzchnia gminy wynosiła 8206 mórg. W 1870 r. gmina liczyła 3972 mieszkańców w tym 1102 protestantów, 312 Żydów i jednego prawosławnego. Pierwszym wójtem gminy pochodzącym z wyboru został Jakub Czyżewski.

Oprócz działek do wspólnego użytkowania przez wszystkich mieszkańców, dla wójta i pod budynek szkolny wieś otrzymała działkę przypisaną dla urzędującego sołtysa tzw. „sołtysówka” na Wielgich Polach i działki dla wiejskiego kowala nazywane „kowalowizna” (była to działka na Polewiczu i dwie w Wildze). Kowalem wiejskim w tym czasie był Krzysztof Kuźnia. Wymienione działki stały się obecnie własnością Spółki Gruntowej (według mojej oceny nieprawnie).

Poniżej umieściłem fragment rosyjskiej mapy Wilgi i gruntów włościańskich sporządzonej przez Władysława Jaworskiego w 1887 r. W rzeczywistości mapa przedstawia granice gruntów oraz zabudowania z 1868 r. W centralnym miejscu widnieje niezabudowany jeszcze plac (należący do majątku Wilga) przypominający kształtem dawny rynek miejski. Na placu tym wyznaczona jest działka, która przeznaczona jest pod plac i budynek szkoły, który zestawiono w 1875 r.

 

Budynek szkolny jednak nie powstał na działce szkolnej przeznaczonej na ten cel podczas uwłaszczenia chłopów. Dzieci prawdopodobnie uczyły się w wynajmowanych izbach. Budynek szkolny powstał przypuszczalnie pod koniec XIX w. w centrum Wilgi. W 1879 r. w szkole było 49 dzieci w tym 26 chłopców  i 23 dziewcząt. Dzieci uczył jeden nauczyciel Marcin Łasko.

W 1885 r. dobra Wilgi (majątek) składały się z folwarku Wilga i folwarku Amelin. Folwark Wilga posiadał łącznie 2863 mórg w tym 523 morgi gruntów ornych i ogrodów, 214 mórg łąk, 58 mórg pastwisk, 1530 mórg lasów i 333 morgi nieużytków. Budynków murowanych było 10, a drewnianych 21.  Folwark Amelin posiadał 187 mórg gruntów ornych i ogrodów, 14 mórg pastwisk i 4 morgi nieużytków. W folwarku był tylko jeden budynek murowany i dziewięć drewnianych.

W Tygodniku Ilustrowanym zamieszczono artykuł z wystawy rolniczej w 1870 r., w którym napisano, że rolnik Zednik z Wilgi zaprezentował rzepak zimowy, który „należał do tak pięknych okazów, iż bardzo rzadko z czemś podobnem spotkać się można” . Właściciel majątku Władysław Zednik osiągał wspaniałe zbiory dzięki urodzajnej glebie, o której tak pisał reporter L. w artykule  Gazety Warszawskiej z odbytej podróży 10 października 1868 r., „Urzecze jest to grunt napływowy, znany na powiślu, w niektórych miejscach daje warstwę rodzajną grubą do dwóch łokci a niekiedy więcej. Tego rodzaju gruntu w całym kraju nie znajdziesz, …”. Drugim czynnikiem wpływającym na dobre plony było wprowadzenie upraw rzepaku metodą rzędowo – okopową, sianie siewnikiem i obradlanie radełkiem. Tradycyjny siew odbywał się metodą rzutową – czyli ręcznie. Nowe metody siania siewnikiem Zednik zapożyczył z Anglii. Reporter tak pisał o Zedniku „Właściciel Wilgi, gospodarz zawołany, ten sam system uprawy i siewu rzędowo – okopowego zastosował do żyta i pszenicy. …, a wzorowem wykonaniem i świetnemi rezultatami, jakie otrzymał, innych do naśladowania zachęcił”. Obraz Wilgi i okolicy tak opisał w artykule „oto początek owej krainy, o której wam napisać zamierzałem. Zaczyna się ona tym pięknym majątkiem, a kończy rozkoszną dla oka wioską Wilga i rzeczką tegoż nazwiska: kościółek, młyn mimowolnie na myśl nasuwają nam owe sielanki, o których tylko wspomnienie pozostało”.

29 sierpnia 1877 r. oddano do eksploatacji linię kolejową łączącą Mławę z Kowlem. Linia kolejowa nazwana Drogą Żelazną Nadwiślańską w początkowych planach miała przechodzić przez Osieck, Wilgę i Maciejowice. Na skutek protestów i nacisków mieszkańców i hrabiego Zamojskiego linię kolejową przesunięto bardziej na wschód. Z fazy projektu pozostała tylko nazwa stacji Wilga, która była pomiędzy stacją Pilawa a stacją Sobolew. Naczelnikiem stacji Wilga był Czesław Nawrocki, który miał do pomocy dwóch pracowników w tym jednego telegrafistę. Nazwa stacji Wilga istniała do końca XIX w. Obecnie stacja ta nosi nazwę Ruda Talubska i jest oddalona od Wilgi o około 20 km.

Rozkład odjazdów pociągów z Warszawy i ceny biletów w poszczególnych klasach.

 

W latach osiemdziesiątych majątek Wilga kupili małżonkowie Maria i Julian Łempińscy.

Pod koniec XIX w. na podstawie wydanych ukazów carskich w 1897 r. o spółkach (syndykatach) i 1889 r. o towarzystwach rolniczych, zaczęto tworzyć pierwsze organizacje społeczne w Królestwie. Prawdopodobnie w 1903 r. lub na przełomie lat 1903/1904 powstała w Wildze spółka rolniczo-handlowa. Informacja o jej powstaniu ukazała się w „Gazecie Świątecznej”. Korespondent podpisany inicjałami P.P. (Piotr Pozorek) pisał: „We wsi Wildze pod Garwolinem w guberni siedleckiej zawiązała się też spółka rolniczo-handlowa pod nazwą „Wiara”. Pierwsza zachęta do tego wyszła od księdza dziekana Grabowicza. Do spółki należy 150 członków. Udziały są po 3 ruble i większe do 100 rubli. Zarząd stanowią ksiądz dziekan oraz gospodarze Józef Głaszczka i Marcin Woźniak: rada składa się z trzech członków, głównie zaś sprawami spółki zarządza Piotr Pozorek” .

O spółdzielni spożywców w Wildze pisał również Teodor Kaczyński „W 1905 czy 1906 r. zorganizowano w Wildze spółdzielnie spożywców – ojciec (Stanisław) był jednym z inicjatorów i odpowiedzialnym członkiem zarządu. Sprowadził swego szwagra na sklepowego i w konsekwencji wypadło zapłacić za jakieś niedobory grubszą gotówkę. Spółdzielnia upadła. W 1908 r. z inicjatywy proboszcza Michała Turskiego założono ponownie spółkę, bo takiej nazwy używano, przy zwalczaniu jej przez prywatnych handlarzy żydowskich. Spółdzielnia rozwinęła się pod kierunkiem brata księdza (Adolf Turski – W.Z.). Przynosiła dochody, wypłacano dywidendy, założono bibliotekę, z której już i ja korzystałem. Ojciec był udziałowcem. … Gdy w 1910 r. opuszczaliśmy gminę Wilga, to za włożony udział 10 rubli ojciec otrzymał zwrot wraz z dywidendami 20 rubli”.

Niektóre materiały używane do budowy kościoła w Wildze były kupowane w sklepie spółkowym. O spółdzielni (założonej w 1905 lub 1906 r.) pisze Stefan Krzysztoszek, że jego ojciec Jan był jednym z założycieli, a jego udział wynosił 100 rubli?.

Pieczęć sklepu spółkowego w Wildze z 1910 r.

W 1905 r. zostało założone Kółko Rolnicze „Jednością Silni”. Jednym z założycieli był Jan Krzysztoszek. Rolnicy należący do kółka zakupili narzędzia rolnicze; siewnik do zboża, wialnię i tryjer (urządzenie służące do oddzielania zanieczyszczeń w zbożu). Negatywny przebieg wojny rosyjsko – japońskiej oraz wydarzenia rewolucyjne w Petersburgu osłabiły potęgę Rosji. Wydarzenia te pozwoliły na zaktywizowaniu działalności partii politycznych PPS, SDKPiL, oraz nowopowstałego  Polskiego Związku Ludowego. Ugrupowania te żądały wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów. Główną siłą w gminie stanowili działacze z PZL wśród nich znaczącą rolę odgrywał nauczyciel z Wilgi Jan Bludzius (Bludziński). W związku z nastrojami rewolucyjnymi 30 listopada i 13 grudnia 1905 r. w Wildze odbyło się zebranie gminne, na którym żądano autonomii dla Królestwa, wprowadzenia języka polskiego, wymiany rosyjskich oznak wójtów i sołtysów na oznaki polskie, skrócenia służby wojskowej i odbywanie jej na terenie Królestwa.

Działania antyrosyjskie wygasły w 1907 r. i nie przyniosły spodziewanych efektów, wprowadzono jedynie oznaki sołtysów w dwu językach.

1 sierpnia 1914 r. wybuchła wojna (patrz dalej w zakładce historia – „Wielka Wojna”). W Wildze było wówczas 32 budynki mieszkalne, a w kolonii (Wilga) Łąki 7 budynków.

Fragment niemieckiej mapy sztabowej z 1915 r.

 

Bibliografia

1. Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego, nr 37, Warszawa, 8 maja 1819.
2. Tygodnik Ilustrowany, nr 144, z 1 października 1870.
3. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, T. XIII.
4. E. Niebelski, Ostatnie działania powstańcze w Lubelskiem i na Podlasiu w latach 1864 – 1865, Rocznik Lubelski, tom XXIII/XXIV, Lublin 1981 – 1982,
5. AP w Lublinie, Tabela likwidacyjna wsi Wilga.
6. Ustawa o urządzaniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z dnia 2 marca 1964 r. ( Zbiór praw, T. II, rozdział V, Organizacja Zarządu Królestwa Polskiego art. 194-313).
7. Zbiory własne.