Osadnictwo na terenie powiatu garwolińskiego

Powiat garwoliński zamieszkuje obecnie ludność etnicznie polska. Był jednak okres w historii, kiedy obok Polaków mieszkali tu Holendrzy, Niemcy i Żydzi. Przedstawiciele tych narodów tworzyli własne zamknięte środowiska lub asymilowali się z miejscową ludnością.

Przybywając na teren powiatu, zakładali swoje osady, tworząc kolonie. Migracja była zazwyczaj związana z trwającymi wojnami w tym religijnymi, biedą, brakiem ziemi. Początki osadnictwa rolnego można odnaleźć już XVII wieku. Największy napływ osadników miał miejsce pod koniec XVIII w. i w pierwszej połowie XIX wieku. Nie zmieniło to etnicznej polskości powiatu garwolińskiego.

Pierwszymi osadnikami byli Flamandowie i Walonowie z Niderlandów, nazywani przez tubylców „Olendrami” Holendrzy byli wyznawcami ruchu religijnego –menonityzmu. Menonici kładli nacisk na miłość i braterstwo pomiędzy wyznawcami, głosili hasła równości i wzajemnej pomocy, a także odrzucali walkę z bronią, co było powodem ich wydalenia z Prus na podstawie wydanego w 1732 r. edyktu o wydaleniu menonitów uchylających się od służby wojskowej. Holendrzy opuszczali Prusy i osiedlali się w Rzeczypospolitej i Rosji. Zasiedlali tereny zalewowe nad brzegami rzek, mokradła i ziemie wymagające karczowania. Koloniści osiedlali się na podstawie zawieranych na kilkanaście lub kilkadziesiąt lat (czterdzieści) kontraktów osadniczych. Później zawierano nawet kontrakty wieczyste. W pierwszych latach otrzymywali okres „wolnizny”, wynoszący 5-7 lat, a później płacili pieniężny czynsz dzierżawny. Holendrzy zakładali kolonie głównie wzdłuż Wisły, które nazwane były „Olendrami” lub „Holendrami”. Według Alberta Breyera osadnicy ci pochodzili z Pomorza i zaliczali się do Niemców niziny wiślanej.

Pierwsi osadnicy holenderscy na teren obecnego powiatu przybyli w pierwszej połowie XVIII w., głównie do Podola leżącego wówczas na lewym brzegu Wisły. Po powodzi w latach czterdziestych XVIII w. opuścili jednak osady w Podolu. Pozostały tu tylko trzy rodziny. Kolejni osadnicy przybyli po powodzi w 1764 r., w której wyniku Wisła przesunęła koryto o kilka kilometrów, znosząc wieś Strachoty i pozostawiając pustki. Powiśle należało do majątków ziemskich w Wildze, Celejowie i Mniszewie. Zniszczone, podmokłe i zalewane grunty Powiśla osadnicy wydzierżawili od właścicieli majątków w Wildze –Feliksa Górskiego i w Celejowie –Stanisława Mycielskiego. Z dokumentów parafialnych wynika, że w parafii Wilga istniały dwie kolonie olenderskie zwane „Olendry Bliższe” (później nazywane Holendrami Celejowskimi, a następnie Kępą Celejowską) i „Olendry Dalsze” (leżące na lewym brzegu Wisły zwane Skureckimi Holendrami. Obecna nazwa to Kępa Skurecka).

 

Kolonizacja w czasie zaborów

Pod koniec XVIII w. parafię Wilga zamieszkiwało 85 ewangelików i 40 Żydów. Pierwszy zapis o bytności kolonistów pochodzi ze stycznia 1795 r., w Holendrach Skorzeckich (Skureckie) urodził się Filip syn Ewy i Marcina Frydrychów. W 1796 r. koloniści zamieszkują już w Wólce. W 1798 r. Skureckie Holendry zamieszkiwali osadnicy o nazwiskach: Retman, Belh, Bethier, Baser, Zergiet (Zergiel), Smit, Zach, Labisch, Giertz (Gerc), Zargot, Mantel, Retman, Rynus. Kolonia olęderska w Kępie Skureckiej w 1810 r. liczyła 49 osób. Kolonię w Kępie Celejowskiej i Celejowie zamieszkiwali osadnicy o nazwiskach Wolf, Jargiel, Bare, Betlüer, Heyzer, Kieler, Rozentfelt, Szynfeld, Marx, Loze, Klepke, Ruda, Gotlib. Na wysokości Tarnowa istniała kolejna kolonia olenderska Holendry Magnuszewskie.

Drugim miejscem w powiecie, gdzie założono kolonie osadników, były okolice Żelechowa. Według danych z archiwum parafii żelechowskiej, w 1776r. istniała osada Budki Francdorf. Kolejnych osadników z Prus sprowadził przed 1795r. Ignacy Wyssogota Zakrzewski (właściciel dóbr żelechowskich w latach 1792 –1802). Byli to prawdopodobnie szewcy mający realizować kontrakt Zakrzewskiego na obuwie dla wojska. Niemcy zostali osadzeni w Żelechowie.

Innym osadnikom niemieckim Zakrzewski sprzedał lasy pokrywające teren obecnych wsi Stefanów i Piastów. Wycięli oni las, drewno wywieźli do Niemiec, a na uzyskanych gruntach założyli osady. W 1811r. zbudowali pierwszą hutę szkła, która jednak po wyczerpaniu okolicznych zasobów leśnych została zamknięta. Wówczas część niemieckich kolonistów wyjechała, a ci, którzy pozostali, zajęli się uprawą ziemi (byli pionierami uprawy ziemniaków), garbarstwem oraz wytwarzaniem sukna na dużą skalę.

Po śmierci Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego nowym właścicielem dóbr żelechowskich (po uzyskaniu pełnoletności) został jego syn Tadeusz Zakrzewski. Odziedziczony majątek był zadłużony u głównego wierzyciela –Tomasza Michała Dangla, właściciela manufaktury powozów i karet w Warszawie. Dangiel stał się ostatecznie właścicielem dóbr żelechowskich,

które w 1826 r. przekazał swojemu zięciowi Janowi Ordędze.

Ordęga sprowadził rzemieślników z Prus, którzy utworzyli kolonie – Franzdorf I i Franzdorf II, mające charakter osad na wpół rzemieślniczych. Osady te były wyposażone w urządzenia sanitarne i ocembrowane studnie. Według K. Wójcika nazwy kolonii pochodziły od ich założyciela Franza Dorfa. Przy kolonii Franzdorf II funkcjonowała wspomniana huta szkła. W związku z reformą chutorową w 1913 r. komisarz włościański zaproponował zmianę nazw Franzdorf I i Franzdorf II na Stefanów i Wojciechów. Ostatecznie przemianowano je na Franciszkówkę I i Franciszkówkę II.

W okolicach Osiecka akcję kolonizacyjną prowadzili właściciele dóbr osieckich hr. Aleksandra i Aleksander Potoccy. Powstały wówczas kolonie: Natolin (1825), Pilawa (1829), Krystyna (1829), Kościeliska Nowe (1830), Augustówka (1833 – 1836), Warszówka (1836).

Koloniści z dóbr osieckich w latach 70.XIX w. przenieśli się do Wielkopolski.

Śladkowski podaje za Tomczykiem, że obok wyżej wymienionych w powiecie garwolińskim istniały również kolonie: w Celejowie, Kępie Celejowskiej, Górkach, Jaszczyku Nowym i Starym (obecne Jaszczysko), Podolu, Polewicach (obecny Polewicz), Wiciach Starych i Wschodnich oraz Zakrzewiu.

W latach trzydziestych powstały kolonie Lipiny i Potok, a w następnych latach kolonie w Ewelinie, Władysławowie i Kępie Podwierzbiańskiej.

Na przełomie XVIII i XIX w. osadzaniu kolonistów na ziemiach powiatu garwolińskiego sprzyjała ówczesna polityka cesarstwa austriackiego, do którego po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej włączono nasz powiat, przydzielając go do Galicji Zachodniej. Austriacy prowadzili akcję kolonizacyjną w Galicji zwaną „józefińską”. Kolonizacji sprzyjały

władze zaborcy (austriackiego, a później rosyjskiego) oraz niebędący Polakami właściciele majątków ziemskich. Od 1797 r. właścicielami majątku Mniszew zostali Niemcy – bracia Jan i Feliks Heryngowie. Należały do nich m.in. wsie na prawym brzegu Wisły – Sambodzie, Podole i Wicie. W 1856 r. wieś Podole nabyli Żydzi, bracia Beniamin i Michał Kasmanowie. Ci sami bracia w 1864 r. kupili dobra ziemskie Brześce i Pawłowice, by następnie w latach 1869 -1870 sprzedać je kolonistom niemieckim. Również majątek Wilga ze wsiami Wilga, Skurcza i Kępa Skurecka od 1801 do 1818 r. znalazł się w posiadaniu Niemca Walentego Herynga i ponownie od 1832 r. do lat siedemdziesiątych XIX w. został własnością ewangelików niemieckich. Podobnie kolonistom sprzyjała dziedziczka Żelechowa, luteranka Karolina z Danglów żona Jana Ordęgi.

Pierwszy napływ osadników na nasze tereny w końcu XVIII w. był jeszcze mały w stosunku do liczby rdzennej ludności. Druga znacząca fala napływu osadników nastąpiła w pierwszej połowie XIX w., w okresie Królestwa Polskiego. W guberni podlaskiej najwięcej osadników było w powiecie garwolińskim. Powstały wówczas kolonie w rejonie: Osiecka, Sobień, Wilgi i Żelechowa. Osadnikami byli Niemcy, mieszkańcy Śląska, Saksonii i Prus. Zachęcał ich do przyjazdu rząd Królestwa Polskiego. W tym czasie w Prusach szalał kryzys gospodarczy.

Koloniści otrzymywali ziemię na podstawie umów dzierżawnych, wieczystych lub umów zawieranych na czas określony wynoszący od 25 do 28 lat. W pierwszym okresie gospodarowania właściciele zwalniali kolonistów z płacenia czynszu. Okres „wolnizny” był uzależniony od nakładu pracy i na pustkach wynosił zazwyczaj trzy lata, a na karczunkach do sześciu lat. Koloniści w dobrach osieckich płacili 4zł (60 kopiejek) za morgę dzierżawionej ziemi. W 1835 r. Pilawa miała do zapłaty 2607 zł 23 gr czynszu na św. Marcina. Od samego początku koloniści byli zobowiązani płacić należne podatki i daniny publiczne. Byli również zobowiązani do zapłacenia laudemium (daniny) oraz do odpracowania w majątku od kilku do kilkunastu dni w roku przy żniwach. Kolonie w dobrach osieckich powstawały na „odpadkach leśnych” w pobliżu kompleksów leśnych tworzących dawną puszczę osiecką. Osadnicy otrzymywali za darmo na budowę domów drewno z karczunku i kamienie.

Na terenach nadwiślańskich występowały dwie formy osadnicze. Pierwsza, stosowana przez Holendrów, polegała na zabudowie jednorzędowej wzdłuż drogi przy Wiśle, do której przylegały prostopadle działki osadników. Holendrzy stawiali budynki frontem do drogi i rzeki. Pomieszczenia mieszkalne skierowane były w kierunku źródła rzeki, a pomieszczenia gospodarcze do jej ujścia. Powód takiej zabudowy był prosty. W przypadku wysokiej wody, osadnicy wynosili na strych sprzęt domowy i gospodarczy oraz po specjalnych rusztowaniach również zwierzęta. Wysoka woda wpływała najpierw do pomieszczeń mieszkalnych, potem

gospodarczych (obora, stajnia), a następnie opuszczała zabudowanie nie zanieczyszczając siedliska. Budynki lokowano na sztucznych pagórkach. Z powodu braku kamieni na Powiślu, za fundament służyły wbite w podmokły grunt dębowe pale. Zagrodę holenderską cechowała

zabudowa jednobudynkowa mieszcząca dom mieszkalny, oborę ze stajnią i stodołę. Całość była pokryta dużym dwuspadowym dachem (duży strych służył ludziom i zwierzętom za schronienie podczas wysokiej wody). Zabudowę jednorzędową po obu stronach drogi posiadają do dziś wsie Holendry i Wólka Gruszczyńska. Holendrzy na granicach pól sadzili wierzby, które zatrzymywały krę oraz osuszały ziemię, z gałęzi wierzbowych pletli wiklinowe płoty.

Drugą, młodszą formą zabudowy (niemiecką) była wieś samotnicza. Cechowały ją rozrzucone luźno osady lokowane na własnym gruncie. Sieć dróg łącząca poszczególne osady tworzyła pajęczynę. Taką zabudowę posiadały wsie Zakrzew, Kępa Celejowska i Podole. Te wsie zamieszkiwali osadnicy niemieccy, którzy wznosili budynki mieszkalno-gospodarcze z bali drewnianych. Budynki te w połowie stanowiły pomieszczenia mieszkalne, składające się z kuchni i pokoju, a drugą połową budynku była obora. Do domu wchodziło się przez sień otwierając drzwi dzielone w połowie (latem otwarta była górna część drzwi, a zamknięta dolna; zimą zamykano obie części drzwi). Z sieni wchodziło się na wprost do komory, na lewo do kuchni, na prawo do obory. Wejście do obory, przez które wprowadzano zwierzęta było oddzielne. Ten funkcjonalny budynek wznoszono na sztucznie usypanym wzniesieniu z ziemi wybranej w pobliżu siedliska. Wyrobisko stawało się zarybionym stawem, służącym do pojenia bydła, moczenia lnu, prania bielizny. Było również zabezpieczeniem przeciwpożarowym oraz służyło do nawadniania uprawianych warzyw. W pobliżu stawiano stodołę.

Rząd carski ukazem z 19 lutego/2 marca 1864 r. o urządzaniu włościan uwłaszczył chłopów dzierżawiących ziemię, w tym osadników. W związku z interwencją właścicieli majątków, którzy wydzierżawili ziemię przed wydaniem ukazu, władze wydały dekret Komitetu Urządzającego z 27 kwietnia/9 maja 1866 r. normujący zasady uwłaszczania. W art. 1 czytamy: „Rolnicy cudzoziemcy osiedleni w Królestwie Polskim …, którzy przyjęli już poddaństwo ruskie lub wystąpią z prośbą o przyjęcie ich w takowe, uznaje się za właścicieli pomienionych gruntów ze wszelkimi prawami i obowiązkami … Do tych zaś wspomnianych

rolników, którzy nie przyjęli lub nie przyjmą poddaństwa ruskiego, przepisy ukazu z 19 lutego/2 marca 1864 roku nie stosuje się”. Zatem warunkiem otrzymania na własność dzierżawionej ziemi było wystąpienie do naczelnika powiatu z wnioskiem o przyjęcie rosyjskiego poddaństwa. Graniczną datę składania wniosków wyznaczono na 1/13 maja 1868 roku. Koloniści masowo przyjmowali poddaństwo rosyjskie. Ukaz uwłaszczający włościan unormował sytuację prawno-majątkową chłopów, uwalniając ich od feudalnych obowiązków wobec dworu. Należy nadmienić, że chłopów uwolnił wcześniej dekret rządu powstańczego w 1863 roku.

 

Życie religijne i szkolnictwo

Oprócz języka, kultury i zabudowań, elementem odróżniającym kolonistów od miejscowej ludności była religia. Osadnicy byli protestantami głównie wyznawcami kościoła ewangelicko – augsburskiego, określani potocznie przez miejscową ludność „lutrami”. Najwyższą władzą kościoła ewangelickiego w Królestwie Polskim był konsystorz, któremu podlegały cztery super intendentury w tym warszawska, im zaś parafie. W guberni podlaskiej była tylko parafia w Węgrowie. Koloniści z okolic Wilgi należeli do parafii Pilica za Wisłą.

Parafia dla kolonistów stanowiła element jedności, podtrzymywała więzi z rodakami mieszkającymi w dalszych koloniach.

Osadnicy, pozbawieni kontaktu z pastorem z odległej parafii, zakładali na jej wzór własne. Najwyższą władzą takiej parafii było gminne zgromadzenie (Gemeiden Versammung) składające się z osób opłacających składkę kościelną. Zbierało się ono raz na trzy lata, wybierało kantora i kantorat (dozór szkolny składający się z kilku osób). Kantorem wybierano mężczyznę umiejącego czytać i pisać, którego zadaniem było czytanie pisma świętego. Kantorat miał pieczę nad domem modlitw, szkołą, cmentarzem, zbierał fundusze na pensję dla kantora. Kadencja wybranych organów trwała trzy lata.

Oprócz ewangelików (luteranów) i ewangelików reformowanych (kalwinów) istniały inne wyznania i sekty protestanckie. W Kępie Celejowskiej i Podolu istniała sekta menonitów. W drugiej połowie XIX w. luteranie zaczęli gromadnie wstępować do sekty baptystów, zbliżonej w liturgii do menonickiej.

Pierwsza sekta baptystów w Królestwie Polskim została założona w1858 r. przez T. Alfa, którego idee przejął w 1861r. kantor Michał Hartwich z Władysławowa i Woli Władysławowskiej. „Porzucił on swoje dotychczasowe zajęcie i gospodarstwo, które posiadał i rozpoczął działalność kaznodziejską, w wyniku której przyjęło nową wiarę jedenaście rodzin z tych kolonii, poprzednio ewangelików”. Na prowadzoną akcję kanonizacyjną przez Hartwicha zareagowały władze kościoła ewangelickiego. Konsystorz zwrócił się do gubernatora lubelskiego o aresztowanie Hartwicha i jego współpracowników Streibla i Pennera za krzewienie nowej wiary. Naczelnik powiatu łukowskiego aresztował ich, lecz sąd garwoliński uwolnił oskarżonych nie dopatrując się ich winy.

Z życiem religijnym kolonistów ściśle było związane szkolnictwo. W gminie protestanckiej zakładano kantorat, który był domem modlitwy i szkołą niemiecką. Dzieci uczono w języku niemieckim do 1885 r., a później tylko w języku rosyjskim. Od 1907 r. przywrócono język niemiecki. W kantoracie uczono pisania i czytania przede wszystkim Biblii oraz podstawowych rachunków. Należy pamiętać, że polskie dzieci w tym czasie nie mogły uczyć się w języku ojczystym, lecz w rosyjskim. W drugiej połowie XIX w. w parafii ewangelicko – augsburskiej w Pilicy, do której należeli koloniści z gminy Wilga, były cztery niemieckie szkoły elementarne. Natomiast na terenie gminy Wilga istniały w tym czasie dwie polskie szkoły elementarne, zwane początkowymi lub ludowymi, które były zlokalizowane w Goźlinie i Wildze, oraz dwa kantoraty – jeden w Kępie Celejowskiej, a drugi na Wiciu.

Właściciel Celejowa Józef Zakrzewski zawarł 4 października 1827 r. kontrakt z polskimi i niemieckimi osadnikami w Kępie Celejowskiej na wieczystą dzierżawę gruntu pod szkołę. W kontrakcie Zakrzewski zwolnił osadników z płacenia czynszu dzierżawnego. Również koloniści z okolic Żelechowa zbudowali we Francdorfie I dużą kaplicę i szkołę elementarną. Cieszyli się wsparciem dziedziczki, luteranki Karoliny z Dangelów Ordęgowej. Przed I wojną światową (w latach 1905 – 1914) koloniści niemieccy z gminy Sobienie Jeziory (kolonie: Sobienie Kiełczewskie I, Sobienie Kiełczewskie II, Karczunek i Zambrzyków Nowa Wieś) uznali za „konieczność założenia jakiejś placówki oświatowej i religijnej odpowiadającej charakterowi duszy germańskiej. Niemcy kupili 5,04 ha ziemi jako teren pod przyszłą szkołę dla swojej młodzieży i jednocześnie dom modlitwy dla starszego pokolenia”. Jan Krzysztoszek, sąsiadujący z kantoratem w Kępie Celejowskiej, tak opisał kantorat w swoim pamiętniku: „był to dom modlitwy i przy nim sala do nauki religii protestanckiej oraz mieszkanie dla kantora nauczyciela, którym był zawsze Niemiec”. Szkoły były utrzymywane z dobrowolnych datków mieszkańców okolicznych wsi. Dzieci uczyły się w tych szkołach, do których została przekazana składka z danej wsi. Krzysztoszek napisał, że nie miał prawa nauki w polskiej szkole, lecz w kantoracie, ponieważ składka ze wsi Kępa Celejowska była przekazywana do kantoratu. Dalej napisał, że „uczono się z książek polskich, rosyjskich i niemieckich jednocześnie, z czego kto chciał. Były podręczniki tak zwane „elementy” do nauki abecadła i składania sylab, którymi posiłkowały się w domu matki przy początkującym nauczaniu swych dzieci, gdyż nauczyciel nie miał czasu na początkowe nauczanie. Nie dzielił uczniów na oddziały, każdy uczył się sam indywidualnie”. Kantor nie miał czasu dla dzieci rozpoczynających naukę. Były one uczone przez matki i starsze rodzeństwo.

Kantorat, mający charakter szkoły religijnej, przygotowywał zbiorowo dzieci w nauce religii. W piętnastym roku życia dzieci uczyły się indywidualnie, każdy z innej książki do nabożeństwa, przygotowując się do mającego nastąpić bierzmowania. Wiara protestancka zobowiązywała każdego wyznawcę do przedstawienia umiejętności czytania i pisania przy konfirmowaniu (bierzmowaniu). Dlatego utarło się, że do kantoratu chodziły starsze dzieci. Nauka trwała zazwyczaj od Bożego Narodzenia do Wielkanocy, a wyjątkowo od początku grudnia. Natomiast „żadna nauka w lecie nigdzie, ani w żadnej szkole, ani w domu, się nie odbywała”.

Typowy kantorat składał się z mieszkania dla kantora oraz izby, gdzie w tygodniu uczyły się dzieci, a w niedziele modliła się społeczność niemiecka. Krzysztoszek wspomina, że „nauczyciel zasadniczo utrzymywał się z roli przydzielonej do szkoły, był rolnikiem. W sali szkolnej gotowano paszę dla świń. Nauczyciel był alfą i omegą wszystkiego, pisywał i odczytywał listy ludziom, pisywał zobowiązania dłużne, umowy handlowe i kontrakty, uczestniczył przy wszelkich aktach rejentalnych kupna, sprzedaży, darowizny, rozdziału majątku, umów przedślubnych, weselnych, chrzcinach i innych ucztach. Szkole niewiele mógł poświecić czasu”. Kantor pełnił więc funkcje religijne, edukacyjne i społeczne wśród kolonistów. Pobierał wynagrodzenie płacone przez gminę, początkowo 20 -30 rubli, później 50 – 200 rubli rocznie.

W okresie międzywojennym w szkołach niemieckich językiem wykładowym był język niemiecki (o ile życzyli sobie tego rodzice), natomiast język polski był obowiązkowym przedmiotem od II klasy. W roku szkolnym 1918/1919 na terenie powiatu garwolińskiego działały niemieckie szkoły w miejscowościach: Brzeście (działała w roku szkolnym 1924/1925),  Kępa  Celejowska, Franzdorf oraz Wilga i Sobienie, które tworzyły jedną szkołę, jak podaje K. Wójcik. Informacja jest na pewno błędna, ponieważ w Wildze nie było szkoły niemieckiej tylko polska. Prawdopodobnie chodzi tu o szkołę na Wiciu w gminie Wilga, natomiast szkoła niemiecka w Sobieniach to zapewne szkoła z Zambrzykowa.

Z czasem szkoły niemieckie były likwidowane, a dzieci uczyły się w szkołach mieszanych. Niemiecka szkoła w Kępie Celejowskiej istniała do końca lat dwudziestych. Na początku lat trzydziestych władze szkolne i gminne postanowiły wybudować nową szkołę. Budynek starej szkoły (kantoratu) został rozebrany przez żołnierzy armii radzieckiej przed ofensywą w czasie mroźnej zimy 1944/1945 roku. Budynek szkolny w Wiciu (Wicie Górki) był drewniany o konstrukcji zrębowej i wymiarach 20 x12. Wewnątrz były dwie duże sale wykorzystywane do modlitw i nauki oraz przegrodzone sienią kuchnia i pokój dla kantora. W pobliżu znajdował się cmentarz dla kolonistów zamieszkujących w Wiciu, Jaszczysku i Podolu. Przed wybuchem II wojny światowej w województwie lubelskim nie  istniała żadna szkoła niemiecka. W gminie Wilga szkoły niemieckie zostały zlikwidowane z chwilą uruchomienia szkoły siedmioklasowej w nowym budynku murowanym w Kępie Celejowskiej.

Koloniści z Kępy Celejowskiej, Sobień Kiełczewskich mieli własną orkiestrę dętą, która grała na każdym pogrzebie i w każdą niedzielę podczas nabożeństwa  oraz  uroczystości  kościelnych. Natomiast koloniści z Holendrów mieli własną straż ogniową, o której hr. Rostworowski pisze, że  podczas pożaru Osiedla Wypoczynkowego w 1929 r. pierwsi, zaopatrzeni w wyborny sprzęt, sprawnie i we wzorowym ordynku przybyli niemieccy koloniści z Holendrów.

Osadnicy wprowadzili i upowszechnili uprawy nowych roślin paszowych, warzyw, kwiatów, drzew owocowych. Uprawiali duże ilości truskawek, które wywożono motorówkami i statkami na rynek warszawski, gdzie były cenione za walory smakowe.

 

Statystyki ludnościowe

Osadnicy zamieszkujący odosobnione kolonie lub pojedyncze osady, pozbawieni kontaktów z rodakami, szybciej się wynaradawiali. Podtrzymywaniu niemieckości wśród osadników służyła szkoła (kantoraty) i religia protestancka operująca językiem ojczystym. Najwcześniej spolonizowali się osadnicy w koloniach założonych pod koniec XVIII i początku XIX w. Przykładem tego byli osadnicy kolonii Franzdorf, którzy pod koniec XIX w. ulegli polonizacji właśnie wskutek braku kontaktów z rodakami.

Kolonie – wsie tworzące skupiska o przewadze osadników nad ludnością polską, żyły własnym życiem. Ludność niemiecka w tych skupiskach trwała przy swej narodowości i podlegała w mniejszym stopniu asymilacji z  miejscową ludnością. Przykładem tego byli koloniści z „Powiśla”, którzy zachowali język ojczysty. W 1859 r. w parafii Wilga zamieszkiwało 1460 katolików oraz 100 Żydów i 200 chrześcijan innych wyznań. Natomiast np. w Kępie Skureckiej mieszkała tylko jedna rodzina wyznania rzymskokatolickiego. Pozostali jej mieszkańcy byli ewangelikami. Podobna sytuacja panowała w Kępie Celejowskiej, gdzie większość stanowili koloniści niemieccy. W 1888 r. gmina Wilga liczyła 3972 mieszkańców w tym;1 prawosławny, 1102 protestantów i 312 Żydów. Polacy stanowili 64% całej populacji w gminie, Niemcy –28%, a Żydzi – 8%. Według danych Warszawskiego Komitetu Statystycznego z 1909 r. największe skupisko kolonistów w powiecie garwolińskim było w gminie Wilga, co stanowiło 24,5% zamieszkujących. Na podstawie danych WKS z 1909 r. powstały opracowania Wiercińskiego i Wakaryego przedstawiające procentowy udział ludności niemieckiej/ewangelickiej w poszczególnych gminach powiatu garwolińskiego.

 

Według H. Wiercińskiego koloniści podający się za Niemców stanowili w gminach: Wilga – 22,5% Sobienie Jeziory – 5,3% Podłęż – 3,8% Pawłowice – 3,8% Osieck – 3,2% Żelechów – 2,2% Kłoczew – 1,1%

Według W. Wakaryego koloniści podający się za ewangelików stanowili w gminach: Wilga – 24,5% Sobienie Jeziory – 6,2% Podłęż – 2,6% Pawłowice – 3,5% Osieck – 3,2% Żelechów – 2,4% Kłoczew – 1,1%

 

W przypadku gminy Wilga różnice mogły wynikać z faktu, że potomkowie osadników holenderskich nie uważali się za Niemców. Podczas I wojny światowej władze rosyjskie podjęły decyzję o wysiedleniu osadników niemieckich z terenów objętych działaniami wojennymi do guberni w głąb Rosji. Akcja wysiedleńcza rozpoczęła się 1 lipca 1915 r., a wysiedlenia przeprowadzano w ciągu 24 godzin i objęły wszystkich ewangelików. Poniżej w tabelach znajdują się dane opracowane na podstawie pierwszego spisu powszechnego z 30 września 1921 r., przedstawiające ludność wyznania ewangelickiego i ludność niemiecką w powiecie garwolińskim.

Gmina Garwolin – miasto Żelechów – miasto Gmina Górzno Aleksandrówka Przedmieście Czyszkówek wieś Gmina Łaskarzew Izdebno folwark Gmina Osieck Pilawa wieś Gmina Parysów Wygoda Józefka wieś Gmina Podłęż Kępa Podwierzbiańska wieś Gmina Sobienie Jeziory Karczunek kolonia Sobienie Kiełczewskie I kolonia Sobienie Kiełczewskie II kolonia Śniadków Górny kolonia Ustronie folwark Zambrzyków Nowa Wieś Gmina Sobolew Grabina folwark Sobolew Place kolonia Gmina Stężyca Brzeście kolonia Gmina Trojanów Podebłocie folwark Gmina Ułęż Sobieszyn folwark Gmina Warszawice Całowanie folwark Kępa Radwankowska wieś Warszówka Gmina Wilga Górki wieś Holendry wieś Jaszczysko wieś Kępa Celejowska wieś Podole Nowe wieś Podole Stare wieś Polewicz wieś Skurcza wieś Tatarczysko wieś Wicie Stare wieś Wilga wieś Wicie Wschodnie wieś Wola Celejowska kolonia Wólka Gruszczyńska wieś Zakrzew wieś Gmina Wola Rębkowska Czechy (Trąbki) osada fabryczna Leszczyny Stare wieś Gmina Żelechów Piastów wieś Stefanów wieś Władysławów wieś	Ewangelicy 1 1 3 2 1 2 2 67 67 1 1 15 15 235 12 189 8 15 2 11 10 1 7 200 200 2 2 3 3 43 6 19 18 592 22 63 10 55 139 3 46 16 66 – 70 7 14 10 71 2 1 1 96 47 48 1	Niemcy – – 1 1 – – – 16 16 – – – – 214 12 189 8 – – – – – – 199 199 – – – – – – – – 531 28 24 10 64 168 3 – – 66 5 73 – 14 5 71 – – – – – – –
RAZEM	1063	961

 

Według tego spisu w gminie Wilga osoby deklarujące narodowość niemiecką lub wyznanie ewangelickie stanowiły ponad połowę (55%) wszystkich osób w powiecie odpowiadających tak samo.

Podczas drugiego spisu powszechnego ludności z 1931 r. w powiecie garwolińskim było 1212 osób, które zadeklarowały język niemiecki jako ojczysty. Tylko jedna osoba pochodziła z miasta, pozostałe mieszkały na wsi.

Pierwszy i drugi spis nie odzwierciedlały rzeczywistego stanu ludności niemieckiej. Część kolonistów spolonizowała się, niektórzy mylili narodowość z obywatelstwem, czy przy podawaniu języka bliższego sobie wpisywano polski. Dopiero  w latach trzydziestych XX w. na skutek działania organizacji nacjonalistycznych nastąpiło rozbudzenie tendencji narodowościowych i przyznawanie się do narodu niemieckiego.

 

Działalność polityczna, spółdzielcza oraz akcja antypolska

W okresie II Rzeczypospolitej koloniści czynnie uczestniczyli w życiu politycznym, samorządowym i społecznym. Po odzyskaniu niepodległości odradzające się państwo nie miało jeszcze sejmu. Do wyborów do Sejmu Ustawodawczego, ustalonych na 26 stycznia 1919 r., w okręgu wyborczym nr XIX tworzonym przez powiaty garwoliński i łukowski zgłoszono 13 list wyborczych, z tego osiem było listami polskich komitetów, cztery tworzyły komitety żydowskie, a jedyną listę nr 12 tworzyło Niemieckie Stronnictwo Ludowe „Deutsche Volkspartei”. Z listy niemieckiej kandydowali: Herman Günther – nauczyciel z Wicia Wschodniego, Jakub Neumann –młynarz z Woli Celejowskiej, Juliusz Hanke –rolnik z Podola Nowego. Na niemiecką listę w tych wyborach głosowało w gminie Wilga 156 osób, a w gminie Sobienie Jeziory 89 osoby.

Koloniści pełnili obowiązki sołtysa i jego zastępcy. W pierwszej kadencji sołtysem w Podolu Wschodnim był Dawid Ebert, a jego zastępcą Gotlib Zajdens. Na  Wiciu Wschodnim, sołtysem został Gotlib Najman, winnej wsi funkcję zastępcy sołtysa pełnił Fryderyk Wicke. W 1931r. sołtysem na Wiciu Wschodnim wybrano Alberta Najmana, a w Podolu Nowym Altmana, zastępcą Jana Ruzefelda. Na Wiciu Starym kowalem był Emil Szulc. Z  inicjatywy prezesa Koła Młodzieży Wiejskiej w Wiciu Feliksa Sławińskiego wspólnie Polacy, Żydzi i Niemcy wybudowali ze składek i dofinansowania gminy most przez rzekę Wilgę koło Jaszczyska.

Pod koniec lat dwudziestych XX w. koloniści zakładali spółdzielnie typu kredytowo – pożyczkowego. W województwie lubelskim powstały cztery spółdzielnie, z tego dwie znajdowały się na terenie gminy Wilga. Powstała również spółdzielnia ewangelicka.  Spółdzielnie były pod wpływem politycznym Deutscher Volksverband z centralą w Łodzi. Stowarzyszenie rozpowszechniło wśród kolonistów ideę niemieckiego ruchu spółdzielczego i oświaty rolniczej za pośrednictwem agitatorów oraz organu prasowego „Der Deutsche Weg”.

Prowadzenie działalności antypolskiej i szpiegostwa przez kolonistów stały się powodem powołania w 1920 r. wydziału IV D przy komendzie Głównej Policji Państwowej mającego za zadanie zwalczanie działalności wymierzonej w państwo Polskie. Przejęcie w 1933 r władzy. w Niemczech przez Hitlera spowodowało jawną zamianę dotychczasowych haseł głoszonych wśród kolonistów przez organizacje związane z ruchem staro – i młodoniemieckim na rzecz ideologii i haseł głoszonych przez organizacje nacjonalistyczne.

Na teren powiatu garwolińskiego hasła nacjonalistyczne zaczęły docierać już dziesięć lat wcześniej. W 1923 r. policja przeprowadziła rozeznanie wśród kolonistów zamieszkujących gminy: Żelechów, Stężyca, Wilga i Sobienie Jeziory, które wykazało wrogie nastawienie kolonistów w stosunku do państwa polskiego. Wrogość była manifestowana poprzez częste wyjazdy do Łodzi oraz przynależność „do jakiegoś związku niemieckiego”. W 1923 r. policjanci z posterunku w Sobolewie zatrzymali dwóch Niemców z Gdańska,  którzy podczas przesłuchania zeznali, że zostali wysłani przez Związek Robotników Niemieckich w Gdańsku „w celu wywołania wśród tutejszych kolonistów niemieckich buntu”.

Akcję antypolską rozpoczęli kantorzy, a wśród nich kantor  ze Stefanowa. Na lekcjach religii zaczęli przedstawiać fałszywą historię Polski, namawiać dzieci kolonistów do posługiwania się językiem niemieckim oraz bojkotowania lekcji języka polskiego i historii Polski. Lekcje i pogadanki dla dzieci poniemiecku odbywały się w domach prywatnych.

Akcja  antypolska wśród kolonistów  przyniosła wkrótce owoce. Koloniści zaczęli się zrzeszać, tworząc organizację partyjną Deutscher Volksverband in Polen. Oddziały DVP, jako pierwsze na terenie województwa lubelskiego, powstały w 1924 r. w Podolu Nowym i Sobieniach Kiełczewskich. Oddział w Podolu liczył 31, a w Sobieniach Kiełczewskich 29 członków. Oddziały DVP zaczęły masowo powstawać pod koniec lat trzydziestych XX w. Na koniec 1938 r. w lubelskim były 34 oddziały w tym wymienione dwa z powiatu garwolińskiego. W raporcie wojewody lubelskiego z 11 maja 1939 r. stwierdzono m.in., że: „DVP rozpowszechnia fałszywe wiadomości o Państwie Polskim i trwałości jego granic, łączy cele polityczne z wychowaniem fizycznym i przysposobieniem wojskowym, stosuje metody konspiracji, pod pozorem werbunku na roboty w Gdańsku,  w poznańskim i na Pomorzu, prowadzi nielegalny przemyt przedpoborowych na  przeszkolenia wojskowe oraz gromadzi  mniejszość niemiecką. […] W oczekiwaniu konfliktu Polski  z Rzeszą, członkowie DVP karcą dzieci, które przynoszą ze szkoły książki polskie”. Mimo wnoszenia wniosków przez wojewodów do MSW o delegalizacje placówek DVP, nie nastąpiło ich rozwiązanie z powodu braku podstaw prawnych. Uznano, że obywatele korzystają w pełni z praw politycznych.

Oprócz partii  Deutscher Volksverband należącej do ruchu staroniemieckiego, na terenie województwa w 1936 r. rozpoczęła działalność Jungdeutscher Partei, partia młodoniemiecka głosząca hasła narodowosocjalistyczne. Pierwszy oddział JDP w województwie lubelskim powstał w lutym 1936 r. także (jak DVP) w Podolu Nowym. Liczył 21 członków. Drugi oddział JDP na terenie powiatu garwolińskiego i województwa powstał w grudniu 1936 r. w kolonii Brześce.

24 maja 1936 r. w Podolu zorganizowano zebranie JDP, w którym uczestniczyło 390 osób w tym zaproszonych pięciu gości. Na zebraniu referaty wygłosili goście z Warszawy – Wolf i R. Hewner na temat mniejszości niemieckiej i znaczenia partii niemieckich w Polsce. W dniach 14 – 20 grudnia 1936 r. oddział w Podolu zorganizował kurs  kulturalno-oświatowy, w którym wzięli udział zaproszeni członkowie JDP z powiatów: łódzkiego, warszawskiego, sochaczewskiego, radzyńskiego oraz z Warszawy. W części oficjalnej przemówienie na temat celów i zadań organizacji wygłosił W. Nikel z Warszawy. Jako prelegenci zabrali głos działacze JDP z całej Polski: R. Breyer, K. Egerman, J. Mack, O. Walter, K. Zimermann z Warszawy oraz H. Balzer z Wejherowa.Wykład z historii Niemiec i kultury niemieckiej prowadził instruktor kulturalno-oświatowy i kandydat na pastora Otto Grunt z Łodzi.  Oddział JDP w Podolu liczył wówczas 41 członków. Dnia 17 października 1937 r. na zebraniu w Podolu, w którym uczestniczyło 50 osób, gość zebrania R. Breyer w swoim wystąpieniu nawoływał do wstępowania w szeregi JDP  używając słów:„[…]najgłówniejszym  zadaniem Jungdeutsche Partii jest czuwanie, żeby nie zginął duch niemiecki, narodowość i  mowa, każdy, bowiem Niemiec, którego Najwyższy obdarzył narodowością niemiecką, musi narodowość tę utrzymać nieskalaną do śmierci i przekazać ją potomkom. Partia dąży do zjednoczenia wszystkich Niemców w Polsce, aby wspólnymi siłami dążyć do lepszego jutra”. Zebranie zakończono hitlerowskim pozdrowieniem „Sieg –Heil”. Tego samego dnia odbyło się zebranie w kolonii Brześce z udziałem 30 osób, któremu przewodniczył W. Nikiel. Nawoływał on zebranych do zachowania „kultury i ducha niemieckiego”.

Dnia 18 kwietnia 1938 r. na zebranie oddziału JDP w Podolu przybył Ryszard Breyer członek Centralnego Komitetu z Warszawy, który jak pisał starosta „w przemówieniu swym omówił moment przyłączenia Austrii do Niemiec i apelował o utrzymanie ducha niemieckiego.” Na innym zebraniu tego oddziału, które odbyło się w dniu 8 maja 1938 r., uczestniczył Karol Ogerman, działacz JDP z Warszawy, który zaatakował politykę polską wobec mniejszości niemieckiej. Podjęto rezolucję wzywającą rząd polski do wprowadzenia języka niemieckiego do szkół, w których uczą się dzieci niemieckie oraz zatrudniania niemieckich nauczycieli. Na zebraniu 7 czerwca 1938 r. w Podolu prezes oddziału Rudolf Redke „witając obecnych podniesieniem ręki i słowem „Heil” mówił, żeby zebrani dążyli wszelkimi siłami, by dzieci ich uczono w szkołach polskich po niemiecku”.

Płatni partyjni funkcjonariusze JDP podejmowali próby powołania kolejnych oddziałów tej organizacji w województwie lubelskim, lecz ich zabiegi nie powiodły się. Było to spowodowane spolszczeniem lub obawą kolonistów oraz nie wydawaniem zezwoleń na organizowanie oddziałów przez starostwa. Władze polskie, znając poglądy i działalność antypolską JDP, w dniu 30 lipca1938 r. zawiesiły działalność oddziałów JDP w kolonii Brześce i Podolu Nowym. Mimo ich zawieszenia, oddziały były w pełnej gotowości i prowadziły nadal działalność, ale już w konspiracji. Leopold Rahn z zarządu oddziału w Brześcach nakłaniał do zapisywania się na listy członkowskie w centrali partii. W lutym 1939 r. w ogólnokrajowym zjeździe JDP w Bielsku uczestniczył sekretarz oddziału z Podola Albert Bleich.

W 1938 r. organizacje DVP i JDP organizowały wyjazdy na roboty sezonowe do Niemiec. Wśród kolonistów rozprowadzano druki i czasopisma hitlerowskie np. w kolonii Brześce sprzedawano ulotki zawierające wyjątki z przemówień Adolfa Hitlera. Komendanci posterunków policji w gminach otrzymali polecenie uniemożliwiania rozprzestrzeniania się wrogiej działalności wśród ludności niemieckiej poprzez utrudnianie zwoływania zebrań, organizowania kursów oświatowych, tłumienie tajnego szkolnictwa, utrudnianie kolportażu druków i czasopism. Na początku 1939 r. nastąpiło rozszerzenie uprawnień dla komendantów powiatowych policji w zakresie zwalczania wrogiej działalności. Koloniści mężczyźni mieli bowiem obowiązek nabycia broni i ukrycia jej u kolonistów niewzbudzających podejrzeń organów władzy. Broń przewożono łódkami od kolonistów z zza Wisły.

Po wkroczeniu oddziałów niemieckich ujawnili się miejscowi koloniści należący do zmilitaryzowanych oddziałów (V kolumna). Członkowie tych oddziałów mieli sporządzoną listę osób do rozstrzelania. Obejmowała ona trzydzieści nazwisk miejscowych działaczy, głównie ludowców z PSL – u i ZMW RP „Wici”. Pierwszego z listy zatrzymano Józefa Jeziorka (byłego wójta w latach dwudziestych), którego rozstrzelali

żandarmi niemieccy. Kolejnego zatrzymanego z listy, Stanisława Pióro, ustawiono do egzekucji. Tylko wstawienie się starszych kolonistów za zatrzymanym oraz przekonanie żandarmów, że po odejściu wojska Polacy mogą się zemścić, spowodowały wstrzymanie tej i dalszych egzekucji. Większość Polaków z listy została ostrzeżona przez niemieckich sąsiadów i ukryła się, bądź uciekła do dalszej rodziny.

Funkcję wójta w gminie Wilga przejął po Janie Krzysztoszku, (który również był na liście) działacz JDP Albert Bleich, a w gminie Sobienie Jeziory wice wójtem od 1938 r. został Michał Altman z Zambrzykowa. Gmina Wilga była jedyną gminą w powiecie, gdzie wójtem był Niemiec.

Na wiosnę 1942 r. kolonistów z gmin Sobienie Jeziory i Wilga wysiedlili ich rodacy –Niemcy do Prus na gospodarstwa wysiedlonych Polaków. Na pozostawione siedliska przybyli wysiedleni Polacy z Wielkopolski i częstochowskiego. Na swoich gospodarstwach pozostały jedynie rodziny mieszane.

Od zakończenia II wojny Niemcy, Holendrzy i Żydzi już nie zamieszkują w powiecie garwolińskim. Pozostały po nich zniszczone cmentarze, zacierana stopniowo pamięć oraz nieliczne nazwiska świadczące o pochodzeniu obecnie żyjących na tych terenach ludzi.

Pozostałość cmentarza w Kępie Celejowskiej

Bibliografia:

1. Baranowski, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczny”, t. 19, 1915,
2. Dąbrowski, Mniejszości  narodowe  na  Lubelszczyźnie  w  latach  1918 – 1939, Kielce 2007,
3. Doroszewski,  Mniejszość  niemiecka  na  Lubelszczyźnie  w  latach  1918 – 1939, „Przegląd Zachodni”, 1968r, nr 5/6
4. Gnat – Wieteska, Pilawa. Dzieje miasta i gminy, Pilawa 2005,
5. Kowecka, M. Różycka-Glassowa, Ogólne warunki rozwoju kultury materialnej w Polsce, /w/ Historia Kultury Materialnej Polski w zarysie, red. W. Hensel, J. Pazdur, t. V., Od 1795 do 1870 r.,]red. E. Kowecka, M. Różycka – Glassowa, Wrocław –Warszawa -Kraków- Gdańsk 1978.
6. Kurzyp, Stężyca nad Wisłą, 1989.
7. Krzysztoszek, Świadectwo pamięci, [w] Pamiętnik Jana Krzysztoszka,
8. Gozdalik, [Kronika szkoły w Zambrzykowie],
9. Rocznik mazowiecki, Tom XV, [w:] St. Kos. Rostworowski, „Wilga”,
10. Pamiatnaja kniżka Guberni siedleckiej na 1888 rok.
11. Sławiński, Wspomnienia z lat trzydziestych, rękopis w zbiorach K. Ciary.
12. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004,
13. Śladkowski, Kolonizacja niemiecka w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w latach 1815-1915″, Lublin 1969,
14. Węgrzynek, Dzieje parafii Wilga 1407 -2007, Wilga 2007,
15. Wojtowicz, Historia Żelechowa, Żelechów 1977,
16. Wójcik, Mniejszość niemiecka na Lubelszczyźnie w latach 1915 – 1939, Chełm 2008
17. Tomczyk, Ludność Łukowa i powiatu łukowskiego w powstaniu styczniowym, „Z przeszłości ziemi łukowskiej”, Lublin 1959,
18. Tygodnik informacyjny na powiat garwoliński, nr 7 z 24 stycznia 1919 r.

Artykuł zamieszczony w „Zeszyty Historyczne Ziemi Garwolińskiej” nr 18. Garwolin 2012