Forsowanie Wisły przez wojska radzieckie i polskie w 1944 r.

22 czerwca 1944 r. w trzecią rocznicę ataku niemieckiego na ZSRR, na całej długości frontu ruszyła ofensywa wojsk radzieckich nazwana operacją „Bagration”. Jedną z jej części była operacja brzesko – lubelska lub Bug – Wisła. Na tym kierunku nacierały wojska radzieckie 1Frontu Białoruskiego, a w drugim rzucie maszerowała I Armia Wojska Polskiego.

8 Armia Gwardyjska otrzymała rozkaz dotarcia do Wisły na odcinku od Stężycy do ujścia rzeki Wilgi i przygotowania się do jej forsowania. 26 lipca po południu, do Skurczy przybył zwiad konny, a przed południem następnego dnia przyjechały dwa czołgi, które zapobiegły pacyfikacji Wilgi. 27 i 28 sierpnia przybywały kolejne oddziały wojsk radzieckich. Dowódca 8 Armii gen. Wasilij Czujkow po rozpoznaniu terenu uznał, że należy sforsować rzekę na wysokości miejscowości: Tatarczysko, Skurcza, Damirów, Domaszew. Na drugim brzegu uchwycony przyczółek (skrzydła armii) miały osłaniać rzeki od północy Pilica, a od południa – Radomka. Umożliwiało to wykonanie głównego uderzenia przez Magnuszew na głębokość do linii kolejowej Warka – Radom.

O świcie 30 lipca oddziały 4 Gwardyjskiego Korpusu obsadziły brzeg Wisły na odcinku Tatarczysko – Wilga – Tarnów, zachowując zasady maskowania podczas przemarszu i w obsadzonym rejonie. Po rozpoznaniu (przez lornetki) zachodniego brzegu Wisły nie zauważono intensywnych prac inżynieryjnych, jedynie gdzieniegdzie kopane okopy. Po naradzie w lesie osiedlowym zdecydowano o forsowaniu Wisły na odcinku ujść Radomki i Pilicy, ustalono odcinki i linie rozgraniczenia korpusów. Szef wojsk inżynieryjnych, gen. Władymir Tkaczenko miał za zadanie rozpoznanie osłoniętych dróg  i podejść do Wisły. Ze sztabu armii, który znajdował się w Żelechowie, Czujkow połączył się z dowódcą frontu marszałkiem Rokosowskim, przedstawił wyniki rekonesansu i prośbę na forsowanie, którą ostatecznie otrzymał.

8 Armia Gwardyjska w dniu 1 sierpnia składała się z dziewięciu dywizji piechoty (jedna dywizja liczyła około 6 – 6,5 tysięcy żołnierzy). Razem ze związkami taktycznymi liczyła około 70 tysięcy żołnierzy. Piechotę stanowiły: 4 Gwardyjski Korpus Piechoty składający się z gwardyjskich dywizji piechoty: 35 (gwardyjskie pułki piechoty – 100, 101, 102 i 65 Gwardyjski Pułk Artylerii), 47 (gwardyjskie pułki piechoty – 137, 140, 142 i 99 gwardyjski pułk artylerii), 57 (gwardyjskie pułki piechoty – 170, 172, 174 i 128 gwardyjski pułk artylerii). 28 Gwardyjski Korpusu Piechoty składał się z gwardyjskich dywizji piechoty 39 (gwardyjskie pułki piechoty – 112, 117, 120 i 87 gwardyjski pułk artylerii), 79 gwardyjska dywizja piechoty (gwardyjskie pułki piechoty – 216, 220, 227 i 172 gwardyjski pułk artylerii),  88 gwardyjska dywizja piechoty (gwardyjskie pułki piechoty – 266, 269, 271 i 194 gwardyjski pułk artylerii). 29 gwardyjski korpusu piechoty składał się z gwardyjskich dywizji piechoty 27 gwardyjskiej dywizji piechoty (gwardyjskie pułki piechoty – 74, 76, 83 i 54 gwardyjski pułk artylerii), 74 gwardyjskiej dywizji piechoty (gwardyjskie pułki piechoty – 226, 236, 240 i 157 gwardyjski pułk artylerii) i 82 gwardyjskiej dywizji piechoty (gwardyjskie pułki piechoty – 242, 244, 246 i 1185 gwardyjski pułk artylerii).

Wojska pancerne składały się z 11 Gwardyjskiej Brygady Pancernej, (pułki czołgów 34, 36 i 166, pułki dział pancernych 1061, 1087 i 1200). Artylerię stanowiła 4 Brygada Artylerii Korpuśnej, 43 Gwardyjska Brygada Artylerii Armat, 40 Gwardyjski Pułk Artylerii Korpuśnej, 295 gwardyjski pułk artylerii armat, 266 gwardyjski artyleryjski pułk myśliwsko – przeciwpancerny, 32 brygada moździerzy, 141 pułk moździerzy, 31 dywizja artylerii przeciwlotniczej (pułki artylerii przeciwlotniczej1376,1380,1386,1392), 878 pułk artylerii przeciwlotniczej. Wojska inżynieryjne, 9 kompani karnych i trzy brygady zaporowe.

Operację forsowania Wisły wyznaczono na 1 sierpnia. Przedstawiony plan działań 8 Armii dowódcy frontu był następujący. „Wstrzeliwanie się od 5⁰⁰ do 8⁰⁰. Równocześnie batalionami każdej dywizji prowadzi się rozpoznanie walka. W razie pomyślnego rozwoju działań rozpoznanie walka przekształca się w natarcie, podobnie jak podczas przełamywania obrony nieprzyjaciela na zachód od Kowla. Jeśli rozpoznanie walka nie powiedzie się (przeciwnik uniemożliwi wylądowanie lub desant nie zdoła rozwinąć powodzenia na zachodnim brzegu), zarządzi się godzinną przerwę dla uściślenia celów i uzgodnienia współdziałania, lotnictwo szturmowe »rozpracowuje« przedni skraj nieprzyjaciela. 9⁰⁰ – początek przygotowania artyleryjskiego oraz początek forsowania wszystkimi siłami”. Rosjanie dysponowali 83 amfibiami i około 300 łódkami i kutrami, które mogły jednorazowo przewieźć około 3700 żołnierzy. Brak było pontonów do budowy mostów, których nie wystarczało do zbudowania nawet jednego mostu.

W zarządzeniu bojowym sztabu 4 gwardyjskiego korpusu piechoty wydanym 31 lipca o godzinie 21⁰⁰ czytamy:

4 gwardyjski korpus piechoty z 266 gwardyjskim artyleryjskim pułkiem myśliwsko – przeciwpancernym, 295 pułkiem artylerii armat, 141 pułkiem moździerzy, 279 i 288 pułkami moździerzy (32 brygada moździerzy), 92 gwardyjskim pułkiem artylerii rakietowej, 1087 pułkiem dział pancernych, osłaniając się od północy 47 gwardyjska dywizja piechoty na rubieży wzg. 155,1, Garwolin, Cyganówka, Wilga i częścią sił 57 gwardyjskiej dywizji piechoty wzdłuż wschodniego brzegu rzeki Wisła na odcinku Maciejowice, Steżyca, 35 i 57 gwardyjskimi dywizjami piechoty 1.08.1944r. forsuje rzekę Wisła na odcinku (wył.) Skurcza, (wył) Kępa Podwierzbiańska i opanowuje Wilczowole, Dębowolę, uchwyciwszy przeprawę przez rzekę Radomkę w rejonie m. Ryczywół. Po prawej forsują Wisłę oddziały 28 gwardyjskiego korpusu piechoty na odcinku Wilga, Skurcza. 35 gwardyjska dywizja piechoty z 279 i 288 pułkami moździerzy, 1 i 2 dywizjonami 92 gwardyjskiego pułku artylerii rakietowej, 295 pułkiem artylerii armat w noc z 31 lipca na 1 sierpnia zająć rubież na wschodnim brzegu rzeki Wisła w pasie – po prawej (wył.) Skurcza, po lewej Damirów, z rana 1.08.1944 r. forsować rzekę Wisła i współdziałając z prawoskrzydłowymi oddziałami 57 gwardyjskiej dywizji piechoty. Linia rozgraniczenia z lewej – Sośninka, Ruda Tarnowska, Magnuszew, Trzebień, Ignacówka (wszystkie punkty, z wyjątkiem Rudy Tarnowskiej, włącznie dla 35 gwardyjskiej dywizji piechoty). Punkt dowodzenia – las [położony] kilometr na wschód od wzgórza 112,9. 57 gwardyjska dywizja piechoty z 141 pułkiem moździerzy, 3 dywizjonem 92 gwardyjskiego pułku artylerii rakietowej, 40 gwardyjskim pułkiem artylerii, osłaniając się dwoma batalionami na wschodnim brzegu rzeki Wisła na rubieży Maciejowice, Stężyca, głównymi siłami w nocy z 31.07.1944 r na 1.08.1944 r. zająć rubież na wschodnim brzegu rzeki Wisła w pasie (wył.) Damirów, (wył.) Kępa Podwierzbiańska i z rana 1.08.1944r. sforsować rzekę Wisła z zadaniem opanowania rubieży wzgórze 103,5, zagajnik na północny – wschód od Trzebień, Przydworzyce i uchwycić przeprawę przez Radomkę w rejonie m. Ryczywół. Punkt dowodzenia – las 500 metrów na wschód od Czerwonego Krzyża. 47 gwardyjska dywizja piechoty z 266 gwardyjskim artyleryjskim pułkiem myśliwsko – przeciwpancernym w dalszym ciągu mocno trzymać zajmowaną rubież z zadaniem – nie dopuścić do przerwania przeciwnika w kierunku południowym. W centrum ugrupowania armii, w rejonie na zachód od Dąbrowy, na odcinku szerokości 5 kilometrów Wisłę forsować miała 79 gwardyjska dywizja piechoty z 28 gwardyjskiego korpusu piechoty. 39 gwardyjska dywizja piechoty miała forsować Wisłę w drugim rzucie z zadaniem rozwinięcia powodzenia pierwszorzutowej dywizji. 88 gwardyjska dywizja piechoty stanowić miała odwód. Na prawym skrzydle, w rejonie na południe od Wilgi, na odcinku szerokości 6 kilometrów Wisłę forsować miała 27 gwardyjska dywizja piechoty z 29 gwardyjskiego korpusu piechoty. 74 i 82 gwardyjskie dywizje piechoty, ześrodkowane w rejonie na północny – wschód od Garwolina, miały osłaniać operacje forsowania rzeki z kierunku północnego, pozostając w gotowości do wyjścia do rzeki i rozwinięcia powodzenia 27 gwardyjskiej dywizji piechoty, co miało nastąpić z chwila dotarcia lewoskrzydłowej dywizji 47 armii do Stoczka.

Na południowym odcinku od Domaszewa, w pasie szerokości 12 km. Wisłę forsować miały związki i oddziały 4 gwardyjskiego korpusu piechoty: 35 gwardyjska dywizja piechoty oraz 57 gwardyjska dywizja piechoty (bez dwóch batalionów 174 gwardyjskiego pułku piechoty, które miały osłaniać południowe skrzydło armii). 47 gwardyjska dywizja piechoty miała stanowić drugi rzut korpusu i pozostawać w gotowości do forsowania rzeki po utworzeniu przyczółku przez dwie czołowe dywizje.

Posiadane przez 8 armię gwardii środki przeprawowe rozdzielone zostały, według W. Bielawskiego („Работа штаба 8-й гвардиейской армии при форсировани Вислы”), w sposób następujący:

	4 gwardyjski korpus piechoty	29 gwardyjski korpus piechoty	28 gwardyjski korpus piechoty	razem
DSŁ (sztuki)[1]	150	50	50	200
Łódki (sztuki)	30	33	–	60
Parki (kompl.)	1	–	1	2
T2N (kompl.)	5	–	–	5
Kutry (sztuki	1	1	–	2

 

Ostatnie przygotowania do przeprawy 35 gwardyjskiej dywizji piechoty opisuje N. I. Afanasjew („От Волги до Шпрее”):

„U schyłku dnia 30 lipca 1944 roku oddziały 35 gwardyjskiej dywizji zostały wyprowadzone na pozycje wyjściowe do rozpoczęcia operacji forsowania Wisły. 100 pułk  ześrodkował się w lesie na wschód od Skurczy, mając za zadanie w ciągu nocy przygotować odział rozpoznawczy w składzie jednej wzmocnionej kompanii, sforsować Wisłę na północny –  zachód od Tarnowa, uchwycić przyczółek i – rozwijając powodzenie – stworzyć odpowiednie warunki do przeprawy dla pozostałych sił pułku, a następnie kontynuować natarcie w kierunku na Grzybów, Wilczkowice Dolne. Pułk wspierał I dywizjon artylerii i 279 pułk moździerzy, które zajęły pozycje w lesie w odległości 1 kilometra na wschód od Skurczy. 102 pułk, zachowując wszelkie środki ostrożności, przesunął się na pozycje wyjściowe w lesie leżącym na południowy – wschód od Tarnowa z zadaniem forsowania Wisły oddziałem rozpoznawczym by – rozwijając powodzenie – u schyłku dnia wyjść na rubież Dziecinów, Stara, odepchnąć przeciwnika od lewego brzegu i stworzyć warunki do rozszerzenia przyczółku postępującym za oddziałem rozpoznawczym batalionom pułku. Oddział rozpoznawczy wspierał III dywizjon 118 pułku artylerii i 282 pułk moździerzy. 101 pułk zajął  pozycje w lesie na południe od Aleksandrowa w gotowości do wsparcia natarcia pododdziałów 100 i 102 pułków piechoty. 37 samodzielny gwardyjski myśliwsko – przeciwpancerny dywizjon zajął pozycje na prawym brzegu Wisły w pasie natarcia dywizji, mając za zadanie ogniem na wprost likwidować cele na przednim skraju obrony przeciwnika. II dywizjon 118 pułku artylerii, I i II dywizjony gwardyjskich moździerzy 92 pułku moździerzy [„katiusz”] wespół z 295 pułkiem przeciwpancernym z lasu na północny – wschód od Tarnowa gotowe były ogniem w głąb obrony przeciwnika wspierać czołowe oddziały i postępujące za nimi bataliony pułków piechoty. Na rozkaz sztabu armii dowódca 273 samodzielnej brygady zmechanizowanej (zmotoryzowany batalion specjalnego przeznaczenia) wydzielił do dyspozycji dowódcy 35 gwardyjskiej dywizji piechoty 50 łodzi „amfibia” i 30 łodzi motorowych, załogi których gotowe były przeprawić jednym kursem na lewy brzeg Wisły 400 żołnierzy piechoty wraz z wyposażeniem. Dziewięć batalionów 35 gwardyjskiej dywizji piechoty, mających na wyposażeniu 1.607 automatów, 196 ręcznych karabinów maszynowych, 88 ciężkich karabinów maszynowych, 46 pułkowych i dywizyjnych dział oraz 129 moździerzy, z dodatkowymi środkami wzmocnienia, czekało w gotowości, by rzucić się na wroga” .

W pierwszym rzucie 4 gwardyjskiego korpusu piechoty znalazła się też 57 gwardyjska dywizja piechoty, która miała forsować Wisłę na lewo od 35 gwardyjskiej dywizji piechoty. M. P. Smakotin w książce „От Дона до Берлина” pisze:

„Dowództwo dywizji, opracowując plan forsowania, wyznaczyło dwa punkty przeprawy: jeden na odcinku forsowania 170, drugi na odcinku 172 gwardyjskiego pułku piechoty na froncie do trzech kilometrów. Początek forsowania wyznaczono w różnym czasie. Przewidywano, że w ten sposób odciągnie się siły nieprzyjaciela na jeden odcinek, co stworzy warunki do pomyślnego forsowania na innym. Główną i decydującą rolę w wykonaniu planu odgrywał 170 gwardyjski pułk piechoty. 172 pułk odgrywał drugorzędne zadanie, a 174 pułk, przeprawiający się za 170 pułkiem, stanowił drugi rzut dywizji.”

Forsowanie Wisły nastąpiło przed świtem 1 sierpnia 1944 r. we mgle. Na łódkach miejscowych rybaków przepłynęli Wisłę żołnierze, którzy opanowali okopy na drugim brzegu. Za nimi rzekę forsowali żołnierze na amfibiach i łodziach desantowych pchanych wiosłami już pod ogniem zaporowym z kilku dziesięciu dział niemieckich

Na południe od Wilgi (Holendry), na odcinku szerokości 6 kilometrów Wisłę forsowała 27 gwardyjska dywizja piechoty z 29 gwardyjskiego korpusu piechoty. Pozostałe dywizje piechoty 74 i 82 z tegoż korpusu ześrodkowano w rejonie na północny – zachód od Wilgi z zadaniem osłaniania operacji forsowania Wisły od północy. Po dotarciu lewoskrzydłowej dywizji z 47 armii do Stoczka,  74 i 82 dywizje miały  pozostać w gotowości, a z chwilą powodzenia forsowania przez 27 dywizję również się przeprawić.

1. Altgowzen („Форсирование Вислы войсками 8-й гвардейской и 69-й армий”) pisze na ten temat: „Przedni oddział 27 gwardyjskiej dywizji piechoty – 3 batalion 76 gwardyjskiego pułku ze środkami wzmocnienia (dowódca batalionu – kapitan B. S. Wieriżnikow) w nocy na 1 sierpnia skrycie skoncentrował się koło rzeki i we mgle, przed świtem, przystąpił do forsowania Wisły. Na samym początku zajął on wyspę na zachód od Gruszczyna (winno być Wólki Gruszczyńskiej), a następnie przystąpił do opanowywania odcinka terenu na zachodnim brzegu. Przeciwnik zauważył, że desant forsuje Wisłę, otworzył do niego ogień z broni ręcznej i maszynowej oraz  z moździerzy. Niektóre łódki zostały podziurawione i utonęły, ale pozbawieni łódek żołnierze kontynuowali przeprawę przez rzekę wpław. Zebrawszy się na przeciwległym brzegu pododdziały 76 gwardyjskiego pułku przeszły do ataku, rozszerzyły zdobyty odcinek terenu, zajęły miejscowość Mniszew i umocniły się tam. Z powodzeniem działały także i przednie oddziały 79, 35 i 57 gwardyjskich dywizji piechoty. Do godziny 11 sforsowały one rzekę, wykorzystując do tego posiadane łódki desantowe, a także łódki A-3 i umocniły się w odległości 400 – 800 metrów od brzegu. Przeciwnik, chociaż odkrył zaczynające się forsowanie, był w stanie stawić jedynie słaby opór.”

35 gwardyjska dywizja forsowała Wisłę na odcinku Ruda Tarnowska – Skurcza. W Tarnowie znajdował się punk obserwacyjny dowódcy 4 Korpusu Armijnego Gwardii gen. W. Głazunowa. Wśród żołnierzy, którzy jako jedni z pierwszych znaleźli się na drugim brzegu rzeki, był Magat Jegorow („Семи смертям назло. Несколько трагических моментов из жизни солдатской”) służący wówczas w 100 pułku piechoty (35 gwardyjska dywizja piechoty).Wspomina on: „Nocą przyszedł rozkaz: forsować Wisłę. W ciągu kilku ciemnych godzin saperzy zdołali oczyścić podejścia do brzegu dla 100 gwardyjskiego pułku piechoty, któremu zostało nakazane jako pierwszemu zacząć przeprawę. … O świcie nadeszły samochody – amfibie. Na każdą wsiadło po kilku żołnierzy desantu, którzy ustawili na nich po ciężkim karabinie maszynowym. Na jednej z maszyn znalazło się miejsce i dla mnie z radiostacją. Przygotowanie artyleryjskie było krótkie, ożywiły się nieprzyjacielskie działa i karabiny maszynowe, które otwarły gwałtowny ogień, ale nasz oddział szturmowy szybko parł do przodu. Letnia Wisła nagle pokazała swój zdradziecki charakter. Czołowe maszyny natknęły się na ledwie skryte pod powierzchnią wody płycizny. Żołnierzom przyszło zeskakiwać z nich do wody i wypychać je na czystą wodę. Pozostałe amfibie wymijały je i tak utworzyła się cała tyraliera maszyn, które osiadły na mieliźnie” . Do wieczora 3 sierpnia została przeprawiona na lewy brzeg Wisły artyleria pułkowa i batalionowa oraz częściowo i dywizyjna.

Na lewo od 35 gwardyjskiej dywizji piechoty forsowała Wisłę 57 gwardyjska dywizja piechoty. Oddajmy ponownie głos M. P. Smakotinowi („Оm Дона до Берлина”):

„Dokładnie o godzinie 6⁰⁰ rano 1 sierpnia 1944 roku na dwóch odcinkach przeprawy, na froncie do trzech kilometrów, na jeden sygnał – „Naprzód!”, przy zagłuszającym wszystko huku kanonady, w jednym porywie rwało do przodu piętnaście plutonów piechoty, fizylierów i karabinów maszynowych przedniego oddziału 170 gwardyjskiego pułku piechoty pod dowództwem dowódcy batalionu kapitana gwardii Władimira Stiepanowicza Goriegliadowa. Wkrótce zaczęły przeprawę pododdziały przedniego oddziału 172 gwardyjskiego pułku piechoty pod dowództwem przesławnego dowódcy batalionu kapitana gwardii Aleksieja Pietrowicza Gołubowskiego. Trzydzieści plutonów piechoty, fizylierów i karabinów maszynowych sławnej 57 gwardyjskiej dywizji piechoty rzuciło się w pierwszym rzucie do szturmu „nieprzystępnej” wiślanej rubieży niemiecko – faszystowskich wojsk na zachodnim brzegu rzeki, na południe od stolicy Polski – Warszawy. Przeszło tysiąc odważnych gwardzistów 57 dywizji niemal równocześnie rzuciło się naprzód, aby złamać w zażartym boju rozpaczliwy opór niemiecko – faszystowskich najeźdźców. … W tej minucie niemieckie okopy ożyły. … Pierwsza połowa rzeki była osłonięta wyspą i przeprawa szła w szybkim tempie. Ale kiedy zaczęło się pokonywanie drugiej połowy rzeki, bohaterowie byli dla wroga jak na dłoni. Przeciwnik otworzył huraganowy ogień ze wszystkich rodzajów broni. Nad przeprawą pojawiły się niemieckie samoloty i z powietrza posypały się tysiące nieprzyjacielskich bomb. W deszczu ołowiu część maszyn zaczęła przybijać do wyspy, chcąc ukryć się za nią. Szybkie tempo przeprawy zaczęło nagle spadać. Obserwując forsowanie rzeki przez oddział przedni, dowódca 170 gwardyjskiego pułku piechoty podpułkownik gwardii Nikita Dorofiejewicz Dronow wyczuł, że pomyślnie rozpoczęte forsowanie może zostać zniweczone. Nie tracąc ani minuty, rzucił się do pierwszej lepszej amfibii i w ciągu kilku minut już znajdował się na przodzie przedniego oddziału. Pojawienie się odważnego dowódcy podbudowało żołnierzy. Amfibie pognały naprzód, do brzegu zajętego przez wroga. W tym czasie po prawej, w odległości pół kilometra, gwardziści – fizylierzy kompanii Andrieja Aleksandrowicza Sbitniewa, z tegoż pułku, wysiedli na brzeg i podjęli zaciekłą walkę z przeważającymi siłami przeciwnika.

Borys Naumowicz Zamańskij służący w 183 samodzielnym batalionie łączności z 4 gwardyjskiego korpusu piechoty wspomina: „Jako pierwsze forsowały Wisłę amerykańskie samochody – amfibie, ale Niemcy wystrzelali je szybko, kiedy jeszcze były na wodzie. Wtedy my zaczęliśmy przeprawiać się „starym wypróbowanym sposobem” – na tratwach i przy użyciu podręcznych środków przeprawowych. A jak takie forsowanie za dnia w „pierwszej fali forsujących” pod ogniem przeciwnika postępuje – nie musze opowiadać. Ale udało nam się uczepić skrawka brzegu. Uchwyciliśmy niewielki przyczółek, ostrzeliwany dniem i nocą ze wszystkich stron ze wszelkich rodzajów broni. Niemcy bez przerwy nas atakowali i bombardowali”.

O godzinie 12⁰⁰ przeprawę rozpoczęła 39 gwardyjska dywizja piechoty, na prawo od 79 gwardyjskiej dywizji piechoty. A. W. Morozow w ksiażce „39-я Барвенковская” pisze: „O godzinie 5.00 1 sierpnia (winno być 31 lipca) dywizja ześrodkowała się w rejonie Grabina, Grabina Olszana, Komisja, a dokładnie dzień później ze środkami zabezpieczenia i rozpoznania przystąpiła do forsowania rzeki Wisły na odcinku Wielkolas, Przewóz. Po prawej forsowała rzekę 79 gwardyjska dywizja piechoty, po lewej – 35 gwardyjska dywizja piechoty. 117 gwardyjski pułk piechoty sforsował Wisłę w rejonie Wielkolasu, 112 gwardyjski pułk – w rejonie Skurczy, 120 gwardyjski pułk piechoty – w rejonie Przewozu. Istotną role w działaniach tych odgrywała artyleria, która wspierała walczące na zachodnim brzegu Wisły oddziały oraz osłaniała rejony przepraw.

1. Altgowzen („Форсирование Вислы войсками 8-й гвардейской и 69-й армий”) podsumowuje: „W chwili rozpoczęcia forsowania przez siły główne 8 armii gwardii znaczna cześć jej artylerii była już podciągnięta do rzeki. U schyłku dnia 1 sierpnia na pozycjach ogniowych znajdowało się 1.348 dział i moździerzy. Utworzone zgrupowania artyleryjskie w obu armiach [8 armii gwardii i 69 armii] zabezpieczały gęstość 55 – 59 dział i moździerzy na 1 km frontu forsowania na głównym kierunku. W obu armiach ogromne znaczenie przywiązywano do wydzielenia dział do prowadzenia ognia na wprost. U progu dnia 1 sierpnia do prowadzenia ognia na wprost w pasie forsowania wojsk 8 armii gwardii została wyznaczona cała artyleria pułkowa, do 70 procent artylerii dywizyjnej, a także osiem armato – haubic 152 mm 43 armijnej brygady armat. Zagęszczenie przeciwpancernej artylerii wahało się w przedziałach 5 – 6 dział przeciwpancernych na 1 km frontu. W zestawieniu z artyleryjską gęstością w innych armiach, tworzona przy forsowaniu szerokich rzek w okresie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, taka artyleryjska gęstość była wysoka.”

Do przeprawy przez Wisłę przygotowywała się tymczasem 11 gwardyjska brygada pancerna. Pułkownik P. D. Kazakow w książce „Глубокий след” pisze: „O ile piechurzy mieli za cel dobrać się do przeciwległego brzegu, umocnić się na kawałku ziemi, żeby stworzyć przyczółek, o tyle nasi zwiadowcy mieli zupełnie inne zadanie. Winni oni byli rozpoznać dno Wisły. Dlaczego właśnie dno? Dlatego że innych środków do przeprawienia czołgów nie mieliśmy i dowódca brygady postanowił puścić czołgi pod wodą. Innego wyjścia nie było. Piechota już umocniła się na brzegu, ale hitlerowcy w każdej chwili mogli przejść do kontrataku i zepchnąć ja do rzeki. I. Jeremiejew  przyjął takie, powiem wprost, ryzykowne postanowienie. W przybrzeżnym gęstym lesie pełną parą szły przygotowania czołgów do podwodnej przeprawy. Szczelnie zatykaliśmy wszelkie szczeliny, luki, dziury wieży i inne szpary i otwory, zalewaliśmy je rozpuszczoną smołą, na żaluzje nakładaliśmy plastry z natłuszczonego brezentu. Do luków i rur wydechowych przymocowaliśmy wysokie rury do wpuszczania powietrza i odprowadzania wypracowanych gazów. Szczególnie gorąca praca miała miejsce przez cały dzień 31 lipca i całą noc i przeciągnęła się na 1 sierpnia.”

Po południu Niemcy wprowadzili do akcji lotnictwo. M. Altgowzen pisze: „Po zdobyciu niewielkich odcinków terenu na przeciwległym brzegu przez przednie oddziały wojska inżynieryjne przystąpiły do budowy promów, które wespół ze środkami desantowymi zostały użyte do przeprawiania sił głównych dywizji pierwszego rzutu. Lotnictwo przeciwnika w drugiej połowie dnia przejawiać poczęło znaczna aktywność, wykonując uderzenia na nasze przeprawy grupami do 30 samolotów. W tych okolicznościach dowódca armii wydał rozkaz postawienia zasłony dymnej w pasie forsowania 28 gwardyjskiego korpusu piechoty celem przykrycia armijnej przeprawy w rejonie Skurczy. Zadymienie trwało 2,5 godziny. Zasłona dymna zostały przykryte cała powierzchnia wody w pasie forsowania korpusu oraz miejsca wsiadania i wysiadania wojsk. Właściwe i umiejętne zastosowanie maskującej zasłony dymnej odegrało pozytywna role w szybkim sforsowaniu Wisły przez siły główne korpusu.”

W ciągu pierwszego dnia operacji na drugi brzeg przerzucono pięć dywizji piechoty oraz 341 dział i moździerzy. Początkowo nie udało się Rosjanom zbudować mostu ponieważ jak wspomina Czujkow, ze to co ustawiono na wodzie niemieckie samoloty natychmiast niszczyły. 5 sierpnia na dwie godziny udało się zestawić most pontonowy, którym przejechała artyleria, zaopatrzenie armii w tym główne wozy z amunicją. Z czasem Rosjanom udało się wykonać następujące mosty: duży most w Podwierzbiu, którym przejeżdżały czołgi, drugi w Bączkach, trzeci most na północ od Tarnowa ukończono o 4 rano 2 sierpnia (wybudowany przez saperów z 64 brygady inżynieryjno – saperskiej). Był to most pontonowy o nośności 16 t i miał długość 387 metrów.  Czwarty most znajdował się na wysokości Skurczy o nośności 60 t, obok którego znajdował się most pontonowy „Niedaleko był most pontonowy dla samochodów i piechoty. W czasie nalotów był rozsuwany. Po nalocie składano go z powrotem. Rosjanie, aby uchronić most wpadli na chytry pomysł żeby odciągnąć naloty niemieckiego lotnictwa. O dwa, trzy km w górę i w dół od mostu ustawili blisko brzegu brezentowe makiety czołgów i samochodów, na które Niemcy rzucali się i zostawiali główną przeprawę w spokoju”. Piąty most był na Holendrach. Według relacji mieszkańców oprócz mostów było dwanaście kładek dla piechoty.  Na drugi brzeg przeprawiono działa pancerne i artylerię armijną. Rano 2 sierpnia na lewym brzegu Wisły, 8 armia gwardii  miała sześć dywizji piechoty z artylerią i cały 1087 pułk dział pancernych (19 pojazdów SU-76). Rozpoczęto przeprawianie 1061 pułku dział pancernych.

Do przepraw, zorganizowanym przez 1 i 4 ciężkie pułki pontonowo – mostowe, podchodzić zaczęły 11 gwardyjska brygada pancerna oraz 34 i 36 gwardyjskie pułki czołgów ciężkich.

Niemcy zaabsorbowani wybuchem powstania warszawskiego i walkami pod Wołominem początkowo nie docenili zagrożenia i dopiero po dwu dniach zaczęli ściągać znaczne siły w celu zlikwidowania tworzonego przyczółku. Od 5 sierpnia nastąpiły silne ataki 19 dywizji pancernej „Herman Göring”na przyczółek. Zaczęto bombardować i ostrzeliwać ogniem artylerii w tym z największego ówczesnego działa kolejowego, przeprawy mostowe oraz oba brzegi Wisły gdzie rozlokowane było wojsko. Wobec realnego zagrożenia zlikwidowania przyczółku, wieczorem 6 sierpnia dowódca 1 Frontu Białoruskiego podjął decyzję o przegrupowaniu I Armii Wojska Polskiego z pod Puław i Dęblina w rejon Wilgi.

Przegrupowanie I Armii Wojska Polskiego

Zadanie polegało na wyruszeniu w nocy 7 sierpnia siłami głównymi wraz ze środkami wzmocnienia z dotychczasowego rejonu, z zadaniem ześrodkowania się do rana 8 sierpnia w rejonie Łaskarzew, Wilga, Samogoszcz.  Marsz odbywał się trzema marszrutami, prawą przebiegającą drogą lubelską przez Ryki, Garwolin, Stoczek, Wilga przerzucono oddziały zmotoryzowane (1 BPanc, 13 papanc, 1 i 5BAC, 2 i 3 BAH, 4 BAPpanc, 1 pm. 1 BSap. Środkową przebiegającą przez Ryki, Trojanów, Wola Korycka, Łaskarzew, Żabieniec odziały piesze 2 i 3 dywizji piechoty. Lewą marszrutą przez Wolę Życką, Jabłonowiec, Godzisz, Sobolew, Łaskarzew, Izdebno, Izdebnik maszerowały oddziały 1 dywizji piechoty.

Oddziały I Armii Wojska Polskiego przybywały do wyznaczonych rejonów w dniach 8 – 9 sierpnia. Związki i oddziały artylerii armii miały skoncentrować się w rejonie: Cyganówka, Uśniaki, Wola Celejowska, Wilga, wzgórze 102,4, Żabieniec. Na kwaterę główną sztabu 1 armii od południa 8 sierpnia wyznaczono miejscowość Żabieniec.

Artylerię rozlokowano w następujących rejonach: 7 dywizjon artylerii pancernej (SU-57) w lesie na południe od Żabieńca, 1 pułk moździerzy rejon Wilgi, leśniczówka, wzgórze 99,2, 4 brygada artylerii przeciwpancernej rejon Cyganówki, wzgórze 107,7, leśniczówka, 1 brygada artylerii wzgórze 102,4 (Osiedle Wypoczynkowe), 5 brygada artylerii w rejonie Grabina – Olszyna, leśniczówka, wzgórze 119,0, 2 brygada artylerii haubic rejon Cyganówka, Uśniaki, Malinówka, 3 brygada artylerii haubic rejon Trzcianki

Dla saperów wyznaczono rejony: 1 brygada saperów na północ od Komisji bez jednego batalionu, który został wydzielony do budowy mostu dla 35 gwardyjskiej dywizji w rejonie Tarnowa (trzysta metrów na północ od wsi). 7 zmotoryzowany batalion saperów 1 km. na wschód od Żabieńca, a jeden pluton wysłano samochodami do Żabieńca w celu rozpoznania i rozminowania terenu i zabudowań przeznaczonych na miejsce stacjonowania sztabu armii. Batalion ten przystąpił do budowy schronów dla poszczególnych komórek sztabu. 6 i 21 batalion pontonowo mostowy miał się ześrodkować na północny zachód od Komisji i przystąpić do wsparcia Rosjan przy budowie mostu pod Tarnowem. Batalion rozpoznawczy armii rozmieszczono w rejonie lasu na wschód od Żabieńca.

3 Dywizja Piechoty im. Romualda Traugutta (gen. bryg. Stanisław Galicki). Jej oddziały wymaszerowały o 19⁰⁰ 6 sierpnia, a dotarły w nocy 7 sierpnia. Na rejon koncentracji dywizji wyznaczono miejscowości: Wilga, Skurcza, Tarnów, Grabina-Olszyna. Poszczególne oddziały rozlokowały się następująco: 7 pułk (ppłk Stanisław Russijan) w lesie na zachód od Skurczy, 8 pułk (ppłk Konstanty Karasiewicz) w lesie w rejonie leśniczówki Olszynka, 9 pułk (mjr Franciszek Mierzwiński) w lesie w rejonie wzgórza 119,0, Batalion saperów w Skurczy, Batalion szkolny dywizji w lesie na wschód od wsi Grabina – Olszyna, Dywizjon dział pancernych SU-76 w folwarku Uścieniec, Kwatermistrzostwo dywizji w lesie na południe od Osuchowa, Sztab dywizji rozmieszczono w Grabina – Olszyna.

2 Dywizja Piechoty im. Henryka Dąbrowskiego ( d-ca. płk Jan Rotkiewicz). Siły główne (bez 6 pułku)  przybyły w rejon ześrodkowania 8 sierpnia o godz. 8 i rozmieściły się następująco; 5 pułk w lesie na północny wschód od Samogoszczy i Podłęża, 3 pułk w lesie na zachód od Leonowa, Smolarnia, wzg. 128,4, 2 pułk artylerii lekkiej, 2 samodzielny dywizjon artylerii samochodowej  (pancernej SU-76), kompania chemiczna w lesie na południowy zachód od Sośninki, 6 pułk, który przybył później ześrodkował się w rejonie Damirowa, Bączek i lesie na wschód od szosy z Lewikowa do Samogoszczy na północ od rzeki Promnik. Pododdziały specjalne dywizji skoncentrowano w lesie na zachód od Lipnik. Batalion szkolny północno – wschodni skraj lasu od Bud Krępskich. Sztab rozmieścił się w wsi Lipniki.

1 dywizja piechoty wyruszyła 8 sierpnia, a jej oddziały dotarły na miejsce 9 sierpnia o 5 rano, 3 pułk ześrodkował się w rejonie Wilkowyja – Marianów, a 2 pułk we wsi Wycinki i w lesie na wschód od Żabieńca. 1 pułk artylerii lekkiej oraz 1 dywizjon dział pancernych we wsi Budel i okolicznym lesie. 1 pułk, który wyruszył i dotarł najpóźniej rozlokował się we wsi Grabina na wschód od Żabieńca.

1 brygada pancerna (dowódca gen. bryg. Jan Mierzycan) wraz z 13 papanc wyruszyła z Żyrzyna i osiągnęła rejon Dąbrowa, Krupa, Aleksandrów o 7 rano 7 sierpnia. 7 dywizjon artylerii pancernej (SU-57) przybył do Żabieńca z zadaniem ochrony stanowisk dowodzeni I armii.  Całość sił artylerii armii została przegrupowana do nowego rejonu do rana 8 sierpnia. Wszystkie oddziały po przybyciu przystąpiły do kopania schronów. Sztab I Armii zakwaterował się w pobliskim Żabieńcu.

Oddziały inżynieryjne rozmieszczono następująco; 1 brygada saperów ( bez 9 basap) w lesie na południowy wschód od Cyganówki, 9 batalion saperów w lesie 1 km na zachód od Komisji, 7 samodzielny batalion saperów w lesie 1 km na wschód od Żabieńca, 6 batalion pontonowo – mostowy w lesie 2-5 km na południe od Cyganówki, 21 batalion pontonowo – mostowy w lesie 1 km na południowy zachód od Komisji. Po przybyciu w rejon koncentracji saperzy przystąpili do organizacji przeprawy 3 dywizji w rejonie wsi Holendry, budowy stanowisk dowodzenia armii oraz do pomocy oddziałom radzieckim w budowie mostu.

Przeprawa 1 brygady pancernej

W zarządzeniu bojowym szef sztabu 1 Armii Polskiej pisał: „Dowódca armii rozkazał:

1. Przed frontem 8 armii gwardii znajdują się dwie nieprzyjacielskie dywizje pancerne i trzy dywizje piechoty, mające zadanie zepchnąć oddziały 8 gwardii na wschodni brzeg rz. Wisła. Częste kontrataki nieprzyjaciela uwieńczone zostały nieznacznym powodzeniem na poszczególnych odcinkach.
2. Na skutek szyfrowanego telegramu dowódcy 1 Frontu Białoruskiego 1 brygadzie pancernej w składzie 1 i 2 pułk czołgów oraz baon piechoty zmotoryzowanej odbyć marsz po osi Dąbrowa – Tarnów i o godz. 13,00 9 VIII. 1944 r. zgrupować się w rejonie lasu na wschód od m. Tarnów w gotowości przeprawy przez rz. Wisła, gdzie wejść pod bezpośrednie dowództwo dowódcy 8 armii gwardii…” .

Przeprawa 1 brygady pancernej

Po skoncentrowaniu brygady zorganizowano zwiad saperski rejonu przeprawy, który ustalił, że Wisła w tym miejscu posiada stromy brzeg piaszczysty utrudniający przeprawę, a rzeka o szerokości 600 m posiada liczne mielizny i występujący miejscami silny prąd. W związku z tym, że budowa mostu niskowodnego na podporach o nośności 60 t nie była jeszcze ukończona przez saperów 8 armii. Zapadła decyzja o przeprawie na promach. Polscy i radzieccy saperzy zbudowali podejścia dla czołgów do promu. Do przeprawy przydzielono jeden prom zbudowany z dwóch barek rzecznych o nośności 100 t., który mógł zabrać dwa średnie czołgi T-34 i jeden pluton żołnierzy. Czas jednego rejsu trwał średnio około godzin.

Przeprawę rozpoczęła 1 kompania z 1 pułku czołgów 9 sierpnia o 14⁰⁰. Przeprawa 10 czołgów trwała do 21⁰⁰, opóźnienie spowodowane było bombardowaniem przez Junkersy i Heinkle oraz ostrzał artyleryjski. Na stanie Rosjan był jeszcze drugi prom zbudowany z barek, lecz był wykorzystywany do przeprawy czołgów i dział sąsiednich korpusów 28 i 29 KPgw. Rosjanie posiadali ponadto 4 promy 16 tonowe i 7 promów o nośności 6-9 ton. W tym czasie na drugi brzeg przeprawiał się 29 KPgw i nasza 3 dywizja piechoty. Przedłużający się czas przeprawy czołgów spowodował wybranie na przeprawę czołgów rejon Bączek, podczas przeprawy przez 16 t. most na rzece Bączycha o godz. 16 dwa czołgi przejechały, lecz pod trzecim most się zawalił. W związku z niepowodzeniem tej przeprawy powrócono na Tarnów. O zmroku nasiliły się ataki lotnictwa na rejon przeprawy, atakowało ją łącznie 311 samolotów, które zrzuciły 112 bomb od 200 do 250 kg oraz dużo bomb mniejszych. 10 sierpnia rano o godz. 750 i 810  zrzucono 49 bomb różnych wagomiarów. 1 pułk wznowił przeprawę o 8 i zakończył o 16 (według założeń przeprawić się miał do 7 rano) . Pod koniec dnia 10 sierpnia na lewym brzegu z 1 pułku było 23 czołgi, pozostałe 13 przeprawiono o świcie 11 sierpnia.

2 pułk wraz z batalionem piechoty zmotoryzowanej (w tym pluton saperów, pluton łączności, kompania ckm, rusznic ppanc., moździerzy 82 mm, pluton fizylierów i sztab batalionu), według rozkazu bojowego nr 013, miał przeprawę rozpocząć o 6⁰⁰ 10 sierpnia i zakończyć pod koniec tego samego dnia. W dziejach formowania, szkolenia i bojów 2 pułku w dniu 10.08.44r. czytamy: „Dowódca pułku postanowił przeprawić tylko główne siły pułku w kolejności: zwiad czołgowy z desantem fizylierów i RPP. Pod nieustającymi nalotami niemieckiej awiacji o godz. 9,00 10.08 rozpoczęto przeprawę. Pułk był skoncentrowany około 6 klm. od przeprawy. Aby nie wystawiać pod ostrzał artyleryjski i bomby podciągnięto oddziały pojedynczo. Pułk przeprawił się na promie po 2 czołgi. Jeden przejazd trwał 40 min. O godz. 9,00 pierwsze 2 czołgi zwiadu zjechały na prom i odbiły od prawego brzegu. Lotnictwo npla. nie dawało odetchnąć. Przestrzeń w rejonie przeprawy i dojazdu była zryta bombami. Minęło jednak 40 min. i dwa czołgi z kpt. Makarowem wylądowały na lewym brzegu Wisły. I tak parami przeprawiały się czołgi naszego pułku”. 2 pułk do godz. 16 przeprawił 11 czołgów. O godz. 6 rano pułk przeprawił się bez dwóch czołgów i był gotowy do odpierania ataków. Mimo że, przeprawa odbywała się pod silnym ogniem artylerii i lotnictwa, to zdołano dojść do wprawy i jeden rejs promu trwał już 40 minut. Czołgi ostatni odcinek przeprawy 30-40 m od lewego brzegu pokonywały w bród.

 

Przeprawa 3 dywizji piechoty

Według rozkazu armii, dla wzmocnienia przyczółku, należało przeprawić 3 dywizję piechoty wzmocnioną dwoma brygadami artylerii haubic, pułkiem artylerii przeciwpancernej oraz dwoma brygadami artylerii ciężkiej. Na drugi brzeg dywizja (10 000 ludzi, 906 koni, 364 samochodów, 128 ckm, 218 rusznic ppanc. i 248 dział i moździerzy) miała przeprawić w nocy z 9 na 10 sierpnia. Dla przeprawy artylerii i transportu kołowego wyznaczono most pontonowy w rejonie Tarnowa, lecz w związku z odmową Rosjan.  Zapadła decyzja o przeprawie na środkach przeprawowych. Do celów przeprawy wyznaczono 4 promy 16 tonowe z parku N2P (z 6 i 21 bpontmost). Dla poruszania tych promów miano wykorzystać kutry z obsługą z jednostek inżynieryjnych. W rejonie cegielni na Osiedlu Wilga, 9 sierpnia o 15²⁰ rozpoczęła się przeprawa na podręcznych środkach przeprawowych (tratwy, pontony i łódki). Dowództwo 1 armii przydzieliło 3 dywizji; 24 pontony 5-tonowe z parku NLP(nowy lekki park przeprawowy) (z 1BSap i 7 zmotbasa) i 6 promów, które miały być obsługiwane przez oddziały 1 brygady saperów. Na przeprawie 3 dywizji ostatecznie kursowało 40 pontonów (25 pontonów z 1 BSap i 15 z 7 zmotbsap) oraz 6 promów 5 tonowych. Czas jednego rejsu dla pontonów wynosił około jednej godziny, a promów 25 min. na przeprawie w rejonie cegielni zorganizowano przeprawę desantowo – promową, a na północ od niej (700 m przed Holendrami) przeprawę promową. Szerokość obu przepraw wynosiła 2 km. Do godziny 22⁰⁰ przeprawiono trzy pułki piechoty oraz dywizjon artylerii (3 pal). W wyniku intensywnych nalotów (rozpoczętych od 22³⁰ bez przerwy do 5 rano 10 sierpnia) zaprzestano dalszej przeprawy. Przeprawę wznowiono rano, lecz ze zmniejszonymi środkami przeprawowymi 4 promy 16 tonowe, 6 promów 5 tonowych i 9 pontonów. Od 7 rano do 21 przeprawiono oddziały specjalne dywizji (batalion szkolny, batalion saperów, baterię dział 45 mm, kompanię rusznic przeciwpancernych, łączności, fizylierów i wszelkie inne mniejsze oddziały) oraz 2 dywizjon 3 pułku artylerii lekkiej. Przeprawił się również 19 pułk artylerii przeciwpancernej. W ciągu dnia (10 sierpnia) nadal rejon przeprawy był ostrzeliwany i bombardowany samolotami w grupach od 6 do 18 z wysokości 4000 m. W tym dniu naliczono 92 samolotów, które zrzuciły ponad 350 bomb. W wyniku bombardowań dywizja poniosła straty w ludziach i sprzęcie. W nocy z 10 na 11 sierpnia przeprawiono sztab artylerii 3 dywizji, a 11 sierpnia 4 pułk artylerii przeciwpancernej i sztab 4 brygady artylerii. Artyleria i transport kołowy przeprawiły się przez most 16 t. pod Tarnowem. W ciągu dnia 11 sierpnia lotnictwo niemieckie ograniczało się do lotów rozpoznawczych, dopiero na wieczór rozpoczęło bombardowanie, lecz silny ogień baterii uniemożliwił skuteczne bombardowanie. Jeden dzień oddziały radzieckie i polskie przebywały razem w celu zapoznania się z ternem walki, a następnie w nocy z 11 na 12 sierpnia 3 dywizja rozpoczęła luzowanie oddziałów radzieckich na przyczółku. Osłonę artyleryjską dla dywizji stanowiła 2 i 3 brygada artylerii, które zajęły pozycję ogniowe w rejonie od Kępy Zalewskiej poprzez Jaszczysko, Górki, wzgórze 99,2 (500 m. na zachód od Kępy Zalewskiej), Wólkę Gruszczyńską. Przeprawiono na lewy brzeg punkty rozpoznania i dowodzenia. Oddziały komunikowały za pośrednictwem łączności radiowej (radiostacje), telefonicznej  (kablami przeciągniętymi przez Wisłę) oraz pisanymi meldunkami (oficerowie łącznikowi).

Przeprawę osłaniała 1 dywizja artylerii przeciwlotniczej. W rejonie Skurczy rozlokowano 15 i 18 pułk artylerii przeciwlotniczej. Natomiast 16 i 17 pułk artylerii od rana 9 sierpnia rozmieszczono w rejonie Malinówka, Wola Celejowska, Cyganówka, Wilga, Komisja. Nadmienić trzeba, że 15 pułk nie osłaniał polskiej przeprawy lecz most w Tarnowie, również pozostałe pułki rozlokowano zbyt daleko bo 3-5 km od miejsca przepraw. Widząc nieskuteczność działań artylerii zastępca dowódcy artylerii zorganizował obronę przepraw następująco: 17  i 18 pułk miał być przegrupowany do Holendrów (zadanie to zostało wykonane), a 16 pułk miał się rozlokować na wzgórzu 117,8 (Osiedle) lecz z braku materiałów pędnych nie osiągnął wyznaczonego rejonu. Nowe pozycję pułki osiągnęły 9 sierpnia o 22⁰⁰ lecz 3 dywizja już się przeprawiła (bez artylerii i taborów). W wyniku braku osłony przeciwlotniczej stracono 3 pontony, a 4 zostały uszkodzone. Nie istniała wówczas osłona lotnicza przepraw przez samoloty radzieckie, które pojawiły się dopiero znacznie później. Zaangażowanie tak dużych środków przeprawowych 9 sierpnia i zmniejszenie ich liczebności dnia następnego związane było z budową polskiego mostu.

Polski most

Dostarczanie sprzętu na przyczółek poprzez przeprawę nie było racjonalne, pozostawała możliwość wybudowania własnego mostu.  Według zarządzenia zastępcy dowódcy wojsk inżynieryjnych nr 028 z 09.08.1944 r. most miał być zbudowany w rejonie Wólki Gruszczyńskiej w terminie do 12 sierpnia. Z projektu tego zrezygnowano ze względu na bliskość (3,5 km) nieprzyjaciela na drugim brzegu, rzeka Wilga i otwarty teren. Wybrano drugie korzystne miejsce budowy mostu. Zlokalizowano je poniżej przystani portowej Osiedla Wilga. Do miejsca wyznaczonej przeprawy przylegały zalesienia, które maskowały ruchy wojska, a koryto rzeki w tym miejscu posiadało liczne mielizny i wyspy ułatwiające gromadzenie na nich materiału.

Budowę mostu powierzono 1 brygadzie saperów, której podporządkowano dodatkowe jednostki: 7 samodzielny zmotoryzowany batalion saperów (bez dwóch kompanii), 6 samodzielny zmotoryzowany batalion pontonowo mostowy (bez 1 kompanii), 1 i 2 batalion saperów ( z 1 i 2 DP), 3 samodzielny batalion budowy mostów (bez jednej kompanii) i 2 samodzielny batalion budowy dróg. 11 sierpnia ustalono, że most ma być gotowy na 16 sierpnia.  Postanowiono, że most początkowo będzie kombinowany czyli część mostu będzie na podporach stałych, a część na pontonach. Część stałą miał stanowić 700 metrowy odcinek, a część pływającą na pontonach odcinek 194 metrowy. Szerokość mostu ustalono  na 4,1m, a nośność na 16 t. Przewidywano, że w przyszłości będzie to most stały o nośności 30 t.

Do budowy wyznaczono dwadzieścia trzy kompanie saperów (1699 ludzi), 20 samochodów i 32 ciągniki. Budowę mostu podzielono na dwa etapy. W pierwszym, sztab przeprowadził rekonesans i wyznaczył oś mostu, natomiast wojska inżynieryjne przygotowały elementy mostu (pale, kaptury, części dźwigarów) oraz sprzęt do spławiania (promy, pontony, łódki).  Wojsko w okolicznych oraz dalszych lasach, jak Huta Garwolińska i w lasach pod Dęblinem wycinało dorodne sosny z przeznaczeniem na budowę mostu. Sosny na deski i kantówki cięto w polowym tartaku zlokalizowanym w pobliżu przeprawy oraz w tartaku znajdującym się w pobliżu Komisji. Elementy mostu były gotowe o 11³⁰ 13 sierpnia i zostały spławione na budowę. Transport elementów powierzono 11 batalionowi saperów (1 BSap), pozostałe oddziały saperów skierowano na wyznaczone odcinki.

Budowę mostu na Wiśle zlecono saperom z 1 brygady i podzielono ją na odcinki, zaś samo wykonanie można podzielić na trzy okresy. W pierwszym okresie rozpoczętym o 11³⁰ zaczęto wbijać ręcznie pale w dno rzeki, prace tą wykonywało 1399 saperówi. Pale mostowe nabijało czterech żołnierzy ręcznie tzw. babą na zmianę, (jedna zmiana wbijała, a druga odpoczywała). Saperzy radzieccy przy budowie mostu w Tarnowie nabijali pale kafarem parowym. Wbijanie pali ukończono o godz. 23. W czasie budowy mostu nieprzyjaciel przeprowadzał naloty, w wyniku których ginęli lub zostawali ranni saperzy.  Częściowemu zniszczeniu ulegał również sprzęt używany do budowy. W związku z nasileniem się nocnych nalotów  przerwano prace saperskie, a żołnierzy wycofano 4 km od budowy, pozostała tylko ochrona. W drugim okresie (14 sierpnia) układano kaptury i dźwigary. Pracę rozpoczęto o świcie i ukończono o godz. 22. Tego dnia wykonano również drogi dylowane na przyczółkach mostu. W trzecim okresie od 15 sierpnia układano nawierzchnię mostu, krawężniki i poręcze. Na głównym nurcie gdzie nie zabito jeszcze pali wprowadzono część pływającą – pontony. Budowę mostu rozpoczęto 13 sierpnia o godz. 11³⁰ a ukończono 15 sierpnia o 21³⁰. Most wykonano tak szybko ponieważ jego budowę  rozpoczęto jednocześnie na całej jego długości przy skoordynowanych działaniach wszystkich jednostek i ogromnym poświęceniu saperów. Do kierowania pracami utworzona była specjalna grupa oficerów. Zorganizowana została łączność radiowa i telefoniczna pomiędzy sztabem i oddziałami.  Przygotowane zostały schrony przeciwlotnicze dla saperów oraz miejsca postawienia zasłony dumnej. Kilka razy w dniach 15 – 17 sierpnia 1 kompanie obrony przeciwchemicznej (z 1DP) wykonała zasłony dymne na łasze piaszczystej na wysokości Holendrów. Gdy była postawiona zasłona dymna ostrzał artylerii nieprzyjaciela ustawał. Po wybudowaniu mostu od 1 brygady saperów odeszły: 3 batalion budowy mostów, 7 samodzielny zmotoryzowany batalion saperów i batalion saperów z 2 dywizji. Gdy jednostki 2 dywizji przeprawiły się na lewy brzeg, 1 brygada z pozostałymi jednostkami przystąpiły od rana 16 do wieczora 17 sierpnia do gromadzenia materiałów na wymianę części pływającej mostu. W nocy z 17 na 18 sierpnia most zamknięto i od 11³⁰ przystąpiono do zmiany 281 metrowego odcinka pływającego. Prace ukończono o 22⁰⁰.  Powstał wówczas najdłuższy most drewniany w Europie, który miał 894 m. długości, 4,15 m szerokości i 16 t obciążenia. W wyniku bombardowania most został uszkodzony dwukrotnie, a po upływie dwóch godzin wznawiano na nim ruch. Przez „polski” most od jego wybudowania do 3 września przejechało ponad 200 dział, około 2000 samochodów i przeszło około 10 000 żołnierzy.

Przeprawa 2 dywizji piechoty

Powiększenie terenu do obrony na przyczółku wymusiło użycie 2 dywizji piechoty wzmocnionej 1 pułkiem moździerzy, 19 i 20 pułkiem artylerii przeciwpancernej i 3 brygadą artylerii.  Zgodnie z nowym zadaniem, dywizja 11 sierpnia, miedzy 10⁰⁰ a 17³⁰ z miejsca stacjonowania przeszła do rejonu pomiędzy Wilgą, Skurczą, Komisją i wzgórzem 122,0 na wprost mostu. 13 sierpnia dowódca dywizji zarządził budowę po 10 łodzi saperskich na pułk piechoty, które miano wykonać do 18 sierpnia.

Przeprawę 2 dywizji wyznaczono na 15 sierpnia. Miała się ona przeprawiać od godz. 11 do godz. 9 rano 16 sierpnia. Pierwszy po moście 8 armii gwardii (radziecki) w Skurczy w godzinach 11 – 14 przeprawił się 5 pułk z 2 dywizjonem 2 pułku artylerii lekkiej. W czasie przeprawy 1 batalionu jego 5 pp został zaatakowany przez samoloty radzieckiej. Żołnierze zostali ostrzelani z broni pokładowej (ckm) i pociskami rakietowymi. Nalotu dokonały dwa IŁy-2 w osłonie jednego myśliwca. W wyniku ataku 11 żołnierzy zostało rannych w tym jeden oficer ppor. Szymonowicz (oficerem w 5pp pułku był Wojciech Jaruzelski). Jako drugi przeprawiał się 6 pułk z 3 dywizjonem 2 pułku artylerii lekkiej w godzinach 15 – 18. Podczas przeprawy 6 pułk został ostrzelany przez niemiecką artylerię ciężką. Po piechocie mostem radzieckim od 18⁰⁰ 16 sierpnia rozpoczęła przeprawę artyleria; 11 pułk artylerii lekkiej, 12 pal i 10 pal.  Natomiast 4 pułk z 1 dywizjonem 2 pułku artylerii lekkiej przeprawił się mostem polskim 1 armii  od 24⁰⁰ do 4⁰⁰ 16 sierpnia. Po 4 pułku przeprawiły się pozostałe pododdziały i sztab dywizji (5⁰⁰-6⁰⁰). Od godziny 13 przeszła mostem artyleria z 1 pułku moździerzy, od 15³⁰ rozpoczął przeprawę 20 pułk artylerii przeciwpancernej a od 16³⁰ 3 brygada artylerii haubic. Przeprawa przez mosty odbywała się grupami po jednym batalionie a artyleria bateriami, oddziały wyruszały na most tylko na rozkaz komendanta przeprawy.  Nie dopuszczano do grupowania się piechoty i taborów bezpośrednio przy przeprawach. Na północ od mostu na promach 30 tonowych, 21 samodzielny batalion pontonowo mostowy przeprawił 13 pułk artylerii pancernej. Przeprawa trwała całą noc. Wyznaczenie przepraw artylerii po określonych mostach spowodowane było zadaniami bojowymi na przyczółku położonym w bliskiej odległości od ich miejsc przepraw.

Dalsze działania na wschodnim brzegu Wisły

Po przeprawieniu na lewy brzeg większości 1 armii, na jej prawym brzegu pozostała 1 dywizja piechoty i 1 brygada kawalerii oraz oddziały artylerii wspierające walczące oddziały na przyczółku. W związku z odejściem 9 dywizji kawalerii gwardii do odwodu, jej miejsce zajęła 1 dywizja. Od rana 22 sierpnia 1 dywizja zajęła rubież obrony od ujścia rzeki Wilgi aż do ujścia rzeki Świder. 1 pp zajął rejon od Górnego Zalesia, Mariańskiego Porzecza do Radwankowa Królewskiego. W tym rejonie 1 dywizja przebywała do 7 września, a następnie odeszła pod Warszawę (Miedzeszyn, Michalin, Wiązowna).

W celu wzmocnienia prawego skrzydła 1 armii od 3 września do działań bojowych przystąpiła 1 brygada kawalerii z 1 armii WP, która była dotychczas w odwodzie w okolicach Bud Uśniackich i Uśniak. Jej 2 pułk został przeprawiony na drugi brzeg promami przy ujściu rzeki Wilgi w celu wzmocnienia 3 dywizji. Na prawym brzegu brygada stworzyła batalionowy rejon obrony nr 1a. Tworzył go 3 pułk zajmujący pozycję obronną na prawym brzegu od ujścia rzeki Wilgi do Kępy Celejowskiej,  1, 2 i 3 szwadron zajmujący rejon Tatarczyska, a 4 szwadron rejon Podola Nowego. 4 dywizjon artylerii konnej (baterie 1,2,3) zajął pozycje ogniowe w rejonie Jaszczyska, Wicia Wschodniego i Wicia Górki wspierając swym ogniem 2 i 3 pułk kawalerii. Bateria dział 76 mm usytułowana została na styku dróg w Podolu Nowym. Stanowiska ogniowe baterii moździerzy 82 mm rozmieszczono w rejonie styku dróg 1 km na południe od wzgórza 94,4.  Brygada utworzyła rejony przeciwpancerne nr 3 (Tatarczysko) dysponujący 4 działami 76 mm z 3pk i nr 4 (Wicie Górki) dysponujący 12 działami 76 mm z 4da. Stanowisko dowodzenia brygady, 10 szwadron łączności i 13 szwadron saperów  zostały rozlokowane w Zakrzewiu, a tyły brygady i brygadowy punk żywności, skład materiałów i 9 szwadron techniczny w folwarku Zagroda. W Celejowie rozlokowano 8 baterię artylerii przeciwlotniczej i 6 szwadron sanitarny (5 ambulansów weterynaryjnych). Od 8 września rozpoczęła się ewakuacja ludności cywilnej z pasa obrony 1 brygady kawalerii. Ewakuacja objęła 175 rodzin (951 osób). Od 29 sierpnia rejon przepraw stał się celem ostrzału przez ciężkie działo kalibru 520 mm ustawionego przez Niemców na platformie kolejowej.

31 sierpnia zapadła decyzja dowódcy 1 Frontu Białoruskiego o rozbudowie pasów obrony.  Pierwszy i drugi pas znajdował się za Wisłą i osłaniał przyczółek, a trzeci pas zaczęto rozbudowywać na wschodnim brzegu Wisły. Pas obrony ciągnął się od Tarnowa do ujścia rzeki Wilgi. Kopano schrony dla ludzi, koni, sprzętu, obiekty obrony okrężnej, przeciwlotniczej i pancernej. Pokaz sposobu rozbudowy batalionowych umocnień przeprowadzono w Holendrach. Wykonano około 100 km transzei i rowów łącznikowych, 1500 stanowisk dla broni zespołowej, 400 stanowisk dla dział i moździerzy. Oprócz budowy okopów (transzei, rowów), wykonano zapory inżynieryjne (pola minowe i zasieki z drutu kolczastego).  W niedzielę 3 września żołnierze 1 dywizji wolni od prac inżynieryjnych, brali udział w nabożeństwie, a 2 dywizja w szkoleniach bojowych. Prace inżynieryjne przerwano 11 września w związku z odejściem 1 armii w rejon Warszawy. Wraz z dyrektywą o inżynieryjnej rozbudowie obrony wydano rozkaz o ewakuacji, według którego 1 armia miała wysiedlić ludność z przyczółku na odległość 12-15 km.

Obrona przeciwlotnicza

Do obrony przepraw przed atakami lotnictwa nieprzyjaciela (najsilniejsze miały miejsce w dniach 9-13 sierpnia gdzie atakowało przeprawy około 50 samolotów), armia dysponowała artylerią przeciwlotniczą. Obronę na szczeblu armii organizowała 1 dywizja artylerii. 16 pułk artylerii (1 i 5 BAC, 2 i 3 BAH) rozmieszczono w Wildze, 17 i 18 pułk na południe od Holendrów (Kolonia Wilga). 15 pułk wraz z 3 baterią 1samodzielnego dywizjonu artylerii podporządkowano 8 armii w rejonie Tarnowa. 1samodzielny dywizjon artylerii bez trzeciej baterii osłaniał sztab armii w Żabieńcu. W dniach 10-11 sierpnia 16 pułk zajął nowe pozycje w rejonie od Niecieczy i Zalesia poprzez Kępę Celejowską i Kępę Zalewską. Wraz z  2 dywizją przeprawił się na drugi brzeg 17 pułk, a jego stanowiska obsadził 16 pułk. Dopiero 26 sierpnia zwolniony został 15 pułk z obrony pod Tarnowem. Obsadził on rejon Woli Celejowskiej, młyn 500 m na północ od Woli Celejowskiej i Zakrzew, z zadaniem osłaniania brygad artylerii 1, 5 i 2. W drugiej połowie sierpnia do osłony lotniska w Woli Rowskiej przerzucono jedną baterię z 15 pułku i 3-cią baterię z 1 samodzielnego dywizjonu artylerii. Niemcy próbowali bombardować mosty z lotów nurkowych lecz te nie przynosiły efektów, bombardowano więc z dużych wysokości (4-5 tys. m). W trakcie obrony przeciwlotniczej 15 pułk strącił dwa samoloty (11 sierpnia Fw-190, a 12 sierpnia samolot He 111). Jeden z nich spadł na terenie Osiedla Wypoczynkowego, a drugi między Skurczą i Tarnowem. W okresie od 12 do 20 sierpnia odnotowano 181 przelotów, tym 66 nocnych.

Wycofanie 1 armii

W związku z użyciem 1 armii w walkach o Warszawę, dowództwo armii otrzymało rozkaz od dowódcy 1 Frontu Białoruskiego o przekazaniu zajmowanych stanowisk do rana 12 września oddziałom 8 armii i przejścia w rejon Garwolina, Cyganówki, Izdebna, Feliksina, Sulbin Górnych i skierowania ich w rejon Warszawy.

W związku z przegrupowaniem wojsk zarządzono przeprawę 2 dywizji piechoty i artylerii przez most koło Skurczy w dniach 11 – 13 września i skoncentrowanie się w nowym rejonie – Stoczek, Wycinki, Izdebno, Izdebnik. Wraz z wojskiem ewakuowano ludność cywilną. Do 10 września ewakuowano 1320 osób z 288 gospodarstw. 11 września ewakuowano 215 osób z 70 gospodarstw, a 12 września 520 osób. Pozostało jeszcze do ewakuacji około 800 ludzi.

W nocy z 11 na 12 września  przeprawiały się; 4 brygada artylerii przeciwpancernej (4, 19 i 20 pułk artylerii przeciwpancernej) – rejon ześrodkowania  okolice Marianowa, Wilkowyi. 3 brygada haubic (10, 11 i 12 pułk artylerii) – rejon ześrodkowania  okolice Izdebna, las Żebrak.

W dzień 11 września zapoznano Rosjan z lokalizacją pól minowych, skrajem obrony i środkami obrony nieprzyjaciela, a w nocy z 11 na 12 września nastąpiło zluzowanie oddziałów 2 dywizji przez 74 dywizję piechoty gwardii. 2 dywizja przeprawiała się również przez most pod Skurczą. 4 pułk przeszedł w rejon Zakącia, 5 pułk w rejon Izdebnika, a 6 pułk w rejonie Zwierówki. W nocy z 12 na 13 września przeprawił się 2 pal, batalion saperów, kompanie: łączności, chemiczna, zwiadu i fizylierów. Na rejon ześrodkowania tych oddziałów wyznaczono północne i zachodnie okolice Wilkowyji.

14 stycznia z przyczółku warecko-magnuszewskiego nastąpiło uderzenie radzieckiej 61 Armii i 2 Armii Pancernej, która nacierała w kierunku Warki, Grójca i Grodziska.

W wyniku działań wojennych uległy całkowitemu zniszczeniu wsie; Skurcza, Tarnów i Ruda Tarnowska. W pozostałych wsiach nadwiślańskich wiele budynków zostało rozebranych przez żołnierzy radzieckich. Mieszkańcy nie uzyskali żadnej pomocy od władz, musieli sami usuwać ślady wojny (okopy, leje, spalone i zburzone budynki). Zbudowany polski most służył jeszcze po odejściu frontu okolicznym mieszkańcom po obu brzegach Wisły.

W wyniku walk nad Wisłą I Armia Wojska Polskiego poniosła znaczne straty w ludziach. Żołnierzy poległo 484, zaginęło 63 a zostało rannych 1459. Polegli żołnierze byli urodzeni w latach 1891- 1927. Najwięcej żołnierzy zginęło w sierpniu. Po wojnie planowano utworzyć cmentarz wojenny dla żołnierz poległych na obu brzegach Wisły w Skurczy (1000 m. na południe od cmentarza z I wojny). Na cmentarzu w Skurczy pochowano zwłoki 216 żołnierzy z gmin Łaskarzew, Sobienie Jeziory i Wilga. Ostatecznie cmentarz wojenny utworzono w Garwolinie, na który przeniesiono ekshumowane zwłoki żołnierzy polskich i radzieckich z mogił pojedynczych i zbiorowych znajdujących się na obu brzegach Wisły. Według sporządzonych po wojnie przez sołtysów z gminy Wilga wykazów mogił żołnierzy radzieckich ustalono następujące liczby pochowanych; Celejów 7, Podole Stare 8, Zakrzew 6, Kępa Celejowska 3, Wilga około 60 w tym 7 oficerów. Najwięcej mogił znajdowało się na terenie Osiedla Wypoczynkowego: ustalono 10 pojedynczych mogił i dwie zbiorowe, jedna w lesie przy drodze na Dęblin a druga przy ośrodku KZST gdzie zlokalizowany był szpital polowy. Wiele mogił na Osiedlu nie zdołano zlokalizować z powodu zniszczenia ich przez pojazdy podczas stacjonowania wojsk radzieckich.

Żołnierze polscy którzy zginęli w 1944 r. w trakcie działań wojennych byli chowani na cmentarzach parafialnych w Wildze i Mariańskim Porzeczu. Po wojnie ich ciała nie ekshumowano na cmentarz wojenny w Garwolinie.

Na cmentarzu w Mariańskim Porzeczu spoczywają:

1. Iżykowski Michał plut. szef 5BAC zg. 10-08 w rejonie Wilgi.
2. Marcinów Piotr kan. 8 pah zg. 25-08 w Podolu Nowym.

Na cmentarzu w Wildze w bratniej mogile z żołnierzami września 1939 r. spoczywają:

1. Chomowski Mikołaj, ppor. 1 BAC, ur. 1913 r. w Krasnodar, zg. 11-08 w Wildze.
2. Baran Mikołaj, kan. 19 papanc, ur. 1922 r. Horodnica rej. Kopczyńce, zg. 8-08 pod Wilgą.
3. Hajac Henryk kan. 8 pah. ur.1924 r. Tarnopol, zmarł z ran 10-08 w Wildze.
4. Jakubiszyn Michał, kan. 19 papanc, ur.1916 r. Uhryńkowce rej. Zaleszczyki, zg.8-08 pod Wilgą
5. Kielski Józef, kan. 19 papanc, ur 1911 w Toporowce rej. Horodenka, zg. pod Wilgą 8-08
6. Rzeszewski Maks, kan. 5 BAC, ur.1915 z Włodawy, zginął w wypadku 8-08 w Wildze.
7. Suchecki S. szer.

 

Inni polscy żołnierze którzy polegli na prawym brzegu Wisły podczas działań frontowych:

1. Bończuk Stanisław kpr. 15 palot, ur.1906 r. Ihrowice, rej Tarnopol zg. 12-08 w Skurczy.
2. Buczkowski Michał, zg. 09-08 w Cyganówce.
3. Czyżenko Taras, kpt. 1 Bsap, ur. 1916 r. Lubonicze, zmarł z ran 10-08 na Komisji.
4. Matuszkiewicz Władysław, kpr. 8pp, zg. 9-08 w Tarnowie.

5.Piotrowski Zygmunt, kan. 9 pah, ur.1926,  Rybcza, rej Krzemieniec, zg. 19-08 w Cyganówce

6. Piotrowski Michał, ur. 1925, zg. w Cyganówce.
7. Szulak Michał, zg. 9.08 na Osiedlu Wilga.
8. Świtała Henryk, chor. 7pp., zg. 9-08 w Skurczy.
9. Żarkiewicz Tadeusz, szer. 7pp., zg. 9-08 w Skurczy.
10. Żmijewski Cezary, kan. 7pah, zg. 16-08 w Mariańskim Porzeczu.
11. Kuczyński Józef z Równego, zg. w Podolu Starym.

 

 

Literatura:

1. Antoni Karpiński, Pod Dęblinem Puławami i Warką, Wojskowy Instytut Historyczny Akademii Sztabu Generalnego, Warszawa 1967.
2. Wojciech Kempa, Na przedpolu Warszawy, Siemianowice Śląskie, 2007.
3. Stanisław Szulczyński (red. naukowy) Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 – 1945, Tom II część I, Warszawa 1962, wydawnictwo MON.
4. Opracowanie zbiorowe, Księga poległych na polu chwały 1943-1945, Warszawa 1974, wydawnictwo MON.

[1] DSŁ – Drewniana składa łódź – zabierała 10-12 żołnierzy.