Działania Wojska Polskiego podczas kampanii wrześniowej na Środkowej Wiśle i okolicy

Oznaki zbliżającej się wojny z Niemcami można było zaobserwować w gminie Wilga już latem 1939 r., a nawet wcześniej. Na Powiślu, które zamieszkiwało wielu kolonistów niemieckich, odbywały się spotkania z liderami organizacji DVP (Deutscher Volksverband in Polen, Niemieckie Stowarzyszenie Ludowe w Polsce) i JDP (Jungdeutscher Partei, Partia Młodoniemiecka) głoszącymi hasła narodowosocjalistyczne propagujące Niemcy i Hitlera. Hasła te nasiliły się po wcieleniu Austrii oraz aneksji Kraju Sudeckiego. Młodych mężczyzn wysyłano na tereny Rzeszy Niemieckiej (Pomorze i Wielkopolska), gdzie odbywali szkolenia z przysposobienia wojskowego. Potajemnie gromadzili broń i tworzyli oddziały paramilitarne, które ujawniły się podczas kampanii wrześniowej. Więcej informacji o działalności kolonistów umieściłem w zakładce „Koloniści”.

Przed wojną w Wildze prowadzono Przysposobienie Wojskowe. Szkolenia członków oddziału strzeleckiego prowadził miejscowy listonosz Tadeusz Mamcarz, były żołnierz 2. pułku łączności w Jarosławiu. Sam odbył szkolenia wojskowe w 2. batalionie telegraficznym i 9. batalionie pancernym w Lublinie. Zdobyte doświadczenie w wojsku przekazywał miejscowej młodzieży. Prowadził ćwiczenia obserwacyjno-łącznościowe. Posterunek obserwacyjny z zainstalowanym telefonem umieszczono na wieży kościoła. Latem 1939 r. na Wiśle pod Maciejowicami i Brzuminem saperzy zbudowali dodatkowe mosty wojenne. W sierpniu w Polsce ogłoszono mobilizację. Z terenu parafii Wilga powołanych zostało do wojska kilkudziesięciu mężczyzn. Nie wszyscy dotarli do swoich jednostek, po kilku dniach, tygodniach wracali do domów. Z pośród walczących do niewoli niemieckiej dostało się 10 żołnierzy. Wśród nich był mój ojciec chrzestny – Andrzej Kuk, żołnierz 15. pp. Stało się to pod Wieluniem. Z Wilgi w kampanii brali udział min. Stanisław Kuźnia i Stanisław Kowalczyk. Po dostaniu się do niewoli przebywali w obozie przejściowym w Górze Kalwarii, z którego wykupiły ich rodziny.

Sama niemiecka agresja na Polskę nie była zaskoczeniem, natomiast dużym zaskoczeniem była przewaga militarna agresora i jego szybkie przemieszczanie się w głąb kraju. Wystąpiła ogólna panika, której poddali się niektórzy mieszkańcy Wilgi. W obawie przed represjami kolonistów, na wschód wyjechał komendant posterunku Policji Państwowej Władysław Kołtun, proboszcz ks. Stanisław Szczepański i kierownik szkoły Piotr Dziuba. Oznaki wojny dotarły do Wilgi już w pierwszych dniach września. Na niebie pojawiły się samoloty niemieckie, które ostrzeliwały uciekającą ludność cywilną.

8 września nad Wisłą został zestrzelony niemiecki samolot Hs126. Walkę powietrzną stoczyły trzy samoloty myśliwskie P-11c ze 111. Eskadry Myśliwskiej stacjonującej wówczas na lotnisku Kierz pod Lublinem. Piloci ppor. Mirosława Ferić, ppor. Mirosław Rozwadowski i st. szer. Kazimierz Wunsch na samolotach patrolowali odcinek Wisły od Puław do Góry Kalwarii. Nad Podłężem piloci dostrzegli niemiecki samolot rozpoznawczy Henschel 126 (nr boczny 6K+AK z 41 Eskadry Rozpoznawczej wchodzącej w skład 1 Floty Powietrznej). Samolot niemiecki leciał wzdłuż Wisły od strony Warszawy. Polski myśliwiec nadleciał od strony lasów skóreckich i zaatakował przeciwnika od ogona. Atak wykonał ppor. Mirosława Ferić z odległości 50 m. Niemiecki samolot spadł do rzeki Bączychy przy jej ujściu do Wisły. W samolocie zginął kapral Franz Witsch, a ranny obserwator lejtnant Klaus Krumnreich wyskoczył na spadochronie. Schwytany przez miejscową ludność został zlinczowany. Zwłoki niemieckich lotników pogrzebali koloniści z Podłęża na cmentarzu niemieckim z I wojny w Domaszewie.

Po przegranej bitwie granicznej oraz w wyniku błyskawicznych ataków lotniczych i działań wojsk pancernych, polskie oddziały w krwawych walkach cofały się na wschód za linię Wisły. Już 3 września zaczęto organizować obronę Wisły. Brali w tym udział żołnierze z ośrodków zapasowych (w tym z Garwolina) i oddziałów napływających. Dowództwo obrony skróconego odcinka od Dęblina do Góry Kalwarii powierzono gen. dyw. Tadeuszowi Piskorowi. Obrońcami mostu w Brzuminie był odział wydzielony z Pomorskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem mjr. kaw. Jerzego Jasiewicza. Początkowo w skład oddziału wchodził działon ppanc. 37 mm, szwadron kolarzy i pluton ckm z 18. pułku ułanów. Z czasem obrona mostu została wzmocniona 11 i 15. Kompanią Mostów Ciężkich, 15. Ciężką Kolumnę Pontonową oraz 4 działami przeciwlotniczymi 40 mm Boforsa z 30. baterii przeciwlotniczej z armii „Łódź”. Obronę mostu pod Maciejowicami początkowo tworzył tak zwany „Oddział Wydzielony Maciejowice – most”. Oddział sformowany w Ośrodku Zapasowym Garwolin składał się z dwóch szwadronów pieszych z 8. pułku strzelców konnych i jednego szwadronu z 2. pułku szwoleżerów Rokitniańskich wzmocnionych 6 ckm, 4 armatami przeciwlotniczymi 40 mm i działem 75 mm z obsługami. Po kilku intensywnych nalotach i bombardowaniach przez nieprzyjaciela rejonu mostu, żołnierze oddziału wydzielonego do jego obrony opuścili zajmowane stanowiska na obu brzegach Wisły. 6 września w rejon mostu przybył rtm. Gwidon Salomon z 1. pułku kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza. Rotmistrz i przybyli z nim oficerowie zaczęli organizować „Oddział Zbrojny”, który nazwany został „Grupą rotmistrza Salomona”. Do obrony mostu rotmistrz pozyskiwał żołnierzy, podoficerów i oficerów z luźnych oddziałów piechoty, artylerii przedostających się na wschodni brzeg Wisły. Początkowo utworzył dwie kompanie piechoty o powiększonych stanach osobowych i jedną kompanię CKM. Piechurami obsadził przyczółki mostowe, a artylerzystami armaty przeciwlotnicze i działo 75 mm. Naprawy mostu prowadził pluton saperów z Centrum Wyszkolenia Saperów wsparty jednym plutonem z 15 Kompanii Mostów Ciężkich i okolicznymi mieszkańcami. W związku z pojawieniem się niemieckich oddziałów zmotoryzowanych 1. Dywizji Lekkiej 9 września 1939 r. po godzinie 18 saperzy wysadzili most ze znajdującymi się na nim dwoma niemieckimi czołgami.

Wisłę w jej środkowym odcinku miały forsować wojska armii „Prusy” dowodzone przez gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego. Były to Dywizje Piechoty 13., 19. i 29. oraz Wileńska Brygada Kawalerii. Dywizje piechoty był w znacznym stopniu rozbite po wielu bitwach stoczonych z korpusami 10. Armii niemieckiej. W pasie natarcia na środkową Wisłę działał niemiecki XIV Korpus Zmotoryzowany (13. Dywizja Zmotoryzowana, 1. Dywizja Lekka i 46. Dywizja Piechoty), a po sforsowaniu rzeki miał atakować dalej w kierunku Puław i Kurowa. 1. Dywizja Pancerna miała uderzyć z przyczółka pod Górą Kalwarią w kierunku Garwolina i Ryk. 1. Dywizja Pancerna miała być podporządkowana XIV Korpusowi. XIV Korpus Zmotoryzowany prowadził pościg w kierunku Dęblina, Maciejowic i Magnuszewa za wycofującą się armią „Prusy” i 31. pułkiem piechoty z armii „Łódź”.

Przeprawa armii „Prusy” przez Wisłę w dniach 9 -14 września 1939 r.

13. Dywizję Piechoty tworzyły następujące pułki: 43. pułk strzelców Legionu Bajończyków stacjonujący w Dubnie i Brodach pod dowództwem ppłk Franciszka Zbigniewa Kubickiego, 44. pułk piechoty Legii Amerykańskiej, 45. pułk piechoty Strzelców Kresowych stacjonujący w Równem. Artylerie dywizyjną stanowił: 13. pułk artylerii lekkiej z Równego i 13. dywizjon artylerii ciężkiej. Dodatkowo w skład dywizji wchodził: 13. batalion saperów, szwadron kawalerii, 13 bateria przeciwlotnicza 40 mm, kompania kolarzy, kompania cekaemów na taczankach oraz inne służby. 9 września rano mostem pod Maciejowicami przeprawiły się czołgi z 3. kompanii czołgów lekkich, 1. kompanii czołgów lekkich, pluton z 2. kompanii czołgów lekkich oraz kompania techniczno- gospodarcza z 2 czołgami. Na drugim brzegu udało się odtworzyć 1. batalion czołgów składający się z 24 czołgów 7 TP, którym dowodził kpt. Kosobudzki. 11 września rano rozpoczęło przeprawę w bród przez Wisłę 17 czołgów lekkich 7TP z 2. kompanii 1. batalionów czołgów lekkich pod dowództwem kpt. Mariana Górskiego. Czołgi te ugrzęzły w piachu wiślanym na wysokości Podwierzbia i tam pozostały. Mostem po Maciejowicami przeprawiły się resztki I batalionu 8. pułku piechoty pod dowództwem kpt. Artura Pawłowskiego. Były to prawdopodobnie resztki 1. kompanii i 1. kompanii CKM oraz resztki 19. pułku artylerii lekkiej.

9 września około godziny 8 i 10 lotnictwo niemieckie zaczęło bombardować most, Maciejowice i okoliczne wsie. Do mostu kierowały się tabory i rozbitkowie. Obok mostu odbywała się przeprawa na łodziach i promach koni oraz ludzi. Wisłę forsowano również w bród i wpław. Przeprawa odbywała się pod bombami, a później pod ostrzałem artylerii z podjeżdżających czołgów.

Przed czołem 13. Dywizji Piechoty maszerował wydzielony oddział pod dowództwem mjr. Edwarda Götta składający się z 13. dywizjon artylerii ciężkiej, taborów, kolumny pontonowej 13. batalionu saperów. Oddział ten miał się przeprawić przez most pod Maciejowicami lecz 9 września po południu na przedmoście zachodnie dotarł niemiecki oddział z 1. Dywizji Lekkiej. Wobec tego zapadła decyzja o forsowaniu Wisły bardziej na północ, pod Tarnowem. Oddział Götta bez kolumny pontonowej przeprawił się w nocy z 9 na 10 września na północ od Tarnowa promem i wpław bez sprzętu, który został zatopiony w Wiśle (w tym działa z 13. dywizjonu artylerii ciężkiej).

10 września dowódca 13. Dywizja Piechoty płk Kaliński otrzymał informację z przeprowadzonego rozpoznania o zajęciu miejscami lewego brzegu rzeki przez pododdziały niemieckie XIV Korpusu Zmotoryzowanego pod Maciejowicami i Ryczywołem. Również informacja o zajęciu przez nieprzyjaciela mostów pod Maciejowicami i Brzuminem oraz brak etatowych środków przeprawowych zmusiły dowódcę do wydania decyzji o forsowaniu Wisły wpław. Na odprawie dowódców 10 września o godz. 17.30 płk Kaliński postawił zadania: „Dywizja przeprawia się przez Wisłę między Magnuszewem a Maciejowicami. Środki przeprawowe słabe. Liczę na inicjatywę poszczególnych oddziałów. Porządek przeprawy: ranni, 43. pp, 45. pp, artyleria, 44. pp (…) kawaleria dywizyjna wystawia posterunki wskazując drogę do przeprawy. Zniszczyć i pozostawić na miejscu cały ciężki sprzęt dywizji, tabory i konie, które w miarę możliwości rozdać ludności. Wobec nieznanej sytuacji na wschodnim brzegu Wisły rozkazuję: W razie udanej przeprawy całości pozostać na wschodnim brzegu Wisły, gdzie wydam dalsze rozkazy”. Dywizja ze środków przeprawowych miała do dyspozycji tylko 1 ponton gumowy i 2 pontony mostowe, dlatego zalecono żołnierzom zorganizowanie we wsi desek, kloców drewnianych przy pomocy których mieli wpław pokonać Wisłę. W nocy według zaleceń niszczono ciężki sprzęt, jednak niektóre oddziały zdołały zachować i przeprawić kilka działek przeciw pancernych, ciężkie karabiny maszynowe i ręczne karabiny maszynowe.

Temu rozkazowi nie wszyscy się podporządkowali, a niektórzy oficerowie byli wręcz przeciwni i próbowali ratować armaty jak płk Szalewicz, mjr. Konopnicki czy kpt. dypl. Leon Czerniak – oficer operacyjny sztabu 13. Dywizji Piechoty. Nocą z 10 na 11 września ruszono do przeprawy , a o świcie rozpoczęła się przeprawa resztek 13. pułku artylerii lekkiej na podręcznych środkach przeprawowych pomiędzy Maciejowicami i Magnuszewem. Przez bród pomiędzy Kraskami, a Podwierzbiem przeprawił się pluton armat 75 mm z jaszczami i amunicją. Plutonem tym dowodził kpt. Wilhelm Pałka (dowódca I dywizjonu). Na drugim brzegu w rejonie Podwierzbia znalazło się około 150 żołnierzy głównie z 4. i 5. baterii 13. pułku artylerii lekkiej, z pewną ilością koni, pod dowództwem mjr. Konopnickiego.

11 września o 6 rano 43. pułk piechoty pod dowództwem ppłk. Franciszka Kubickiego rozpoczął forsowanie Wisły z Przewozu na Tarnów i Podwierzbie, a część żołnierzy przeprawiało się bardziej na południe (rejon Krasek). Przeprawa odbywała się na koniach, wpław, deskach od wozów, drzwiach, tratwach z kloców sosnowych. W pierwszym rzucie przeprawiono rannych z kpt. Sosnowskim, który miał zadanie znalezienia dalszych środków przeprawowych. Kapitanowi udało się zorganizować sześć łódek (pychówek) od miejscowych rybaków. Przeprawą kierował por. Kazimierz Woźniak dowódca plutonu przeciwgazowego. Od 9 przeprawę zaczęły ostrzeliwać niemieckie samoloty rozpoznawcze z karabinów maszynowych mimo zorganizowanej obrony przeciwlotniczej przez 6 ckm z 3. kompani ckm por. Kowalskiego. Ubezpieczenie przeprawy stanowiły trzy placówki obsadzone po plutonie żołnierzy z dwoma ciężkimi karabinami maszynowymi i karabinem przeciwpancernym, dwie placówki miały dodatkowo po 1 działku przeciwpancernym. Około godziny 11 przeciwnik wsparty czołgami zaatakował ubezpieczenie wystawione na południu, a po czterech godzinach na północy i zachodzie. Krwawe walki trwały cały dzień, mimo strat sięgających 80% stanu ataki odparto. Przez Wisłę przedostało się 1260 żołnierzy.

43. pułk piechoty – dowódca z pocztem, pluton łączności, pluton saperów bez dwóch drużyn, pluton artylerii bez dział, kilkanaście koni kawaleryjskich, drużyna kolarzy, pluton przeciw pancernym bez sprzętu, dowódca I batalionu mjr Rylski z pocztem i jednym plutonem strzeleckim (przeprawił się koło Maciejowic). Z II batalionu przeprawiła się 2. kompania CKM i 3 ciężkie karabiny maszynowe (bez biedek) dowodzone przez por. Jurago, z 6. kompanii dwa plutony strzelców, III batalion z jego dowódcą kpt. Krawczykiem bez 9. kompanii oraz kwatermistrz z częścią personelu.

45. pułk piechoty przed północą wyruszył na przeprawę, wcześniej zniszczono działa przeciw pancerne i ciężkie karabiny maszynowe oraz rozebrano wozy. Na skutek nękającego ognia nieprzyjaciela, braku znajomości terenu i map oraz złej organizacji dowódców, pułk rozproszył się po okolicznych lasach, a wielu żołnierzy dostało się do niewoli. Rano do przeprawy dotarły tylko niewielkie grupki liczące około 200 żołnierzy czyli jedna kompania.

Po 45. pułku piechoty i artylerii przeprawiał się 44. pułku piechoty, który również uległ rozproszeniu. Przeprawa odbywała się w luźnych grupach i w różnych miejscach, na odcinku od Krasek poprzez Ostrów, aż za Tarnów. Wisłę sforsowali żołnierze w sile niepełnego batalionu (według innych źródeł około kompanii), większość żołnierzy pozostałych i zagubionych na lewym brzegu dostało się do niewoli. Przeprawa 13. Dywizji Piechoty od godziny 9 była atakowana przez samoloty, a przed 11 nieprzyjaciel wsparty czołgami zaatakował placówki ubezpieczające przeprawę. Straty były duże, bo wyniosły 80% stanu osobowego. Żołnierzy z 44. pułku piechoty na wschodnim brzegu organizował kpt. Walenty Parat, który zebrał ponad kompanię wojska z dwoma karabinami przeciw pancernymi. Mimo wyznaczenia po przeprawie na punkt zbiórki kościoła w Samogoszczy wielu żołnierzy 44. pułku piechoty usłuchało fałszywej pogłoski i pomaszerowało na wschód do macierzystego garnizonu.

Ostatecznie, po wstępnym uporządkowaniu pododdziałów, wieczorem 11 września w rejonie Samogoszczy i okolicach znalazły się resztki następujących pododdziałów 13. DP: dowódca ze sztabem (bez PD i AD), część dywizyjnej kompanii telefonicznej, połowa dywizyjnej kompanii CKM (bez broni maszynowej), resztki KD i dywizyjnej kompanii kolarzy, około 150 żołnierzy z 13. pal z dowódcami I dywizjonu (kpt. Wilchelm Pałka) i II dywizjonu (mjr. dypl. Januszem Konopnickim) – lecz bez artylerii, którą zniszczono przed przeprawą, dowództwo 13. bsap. wraz z improwizowana kompanią saperów oraz niewielkie grupki z 44. i 45. pp. Najlepiej przedstawiał się 43. pp., z którego na wschodnim brzegu znalazły się: dowództwo pułku z ppłk. Franciszkiem Kubickim, pułkowe plutony – łączności, saperów (bez dwóch drużyn), przeciwgazowy (bez drużyny), artylerii piechoty (bez dział), drużyna kolaży z rowerami, pluton armat p-panc. (bez dział), z I batalionu – jego dowódca Zygmunt Rylski i resztki 1. kompanii por. Mieczysława Dziurzyńskiego, z II batalionu – także jego dotychczasowy dowódca kpt. Antoni Kłosowski, część 6. kompanii por. Wilchelma Jurago z 3 uratowanymi karabinami maszynowymi, z III batalionu – dowodzącemu nim od 7 września kpt. Bronisława Konopolskiego oraz8 kompanii kpt. Stanisława Sosnowskiego, jak również jeden pluton CKM wraz z trzema kolejnymi uratowanymi karabinami maszynowymi. Łącznie 43. pułk rankiem 12 września liczył około 1260 żołnierzy i przedstawiał siłę dwóch zbiorczych batalionów piechoty lecz pozbawionych ciężkiej broni (nie licząc 6 CKM oraz kilku karabinów p-panc). Resztki KD (kawalerii dywizyjnej) po przeprawie zebrały się w Garwolinie, z którego zostały skierowane do Łucka.

Kolejna dywizja jaka wchodziła w skład armii „Prusy” była to 19. Dywizja Piechoty dowodzona przez gen. bryg. Józefa Kwaciszewskiego. Składała się z następujących pułków piechoty: 77., 85. i 86. Artylerię dywizyjną stanowił: 19. pułk artylerii lekkiej, 19. dywizjon artylerii ciężkiej, 19. bateria przeciw lotnicza, 19. kompania przeciw pancerna. W skład dywizji wchodził także 19. batalion saperów, kompania cekaemów na taczankach, 19. kompania telefoniczna oraz inne służby.

Rozdrobnione i rozbite oddziały 19. Dywizja Piechoty po walkach i wyczerpujących marszach zaczęły przenikać pomiędzy wojskami XIV Korpusu w kierunku Wisły. 9 września rano sztab dywizji z ppłk. Rudnickim przekroczył Wisłę przez most pod Maciejowicami. 13 września mjr Matuszewski tocząc walki doszedł do Wisły. W ciągu dnia i nocą z 13 na 14 września przeprawił resztki pułku zbiorczego przez Wisłę na wysokości Podola. W tym miejscu przeprawił się (prawdopodobnie) III batalion mjr. Szajdy. 86. pułk piechoty w wyniku walk został rozbity i rozproszony. Tylko nielicznym grupką żołnierzy udało się dotrzeć do Wisły i ją sforsować. Taką grupą była 4. kompania z II batalionu pod dowództwem kpt. Eryka Batke, która wraz z innym rozbitkami (min. z I batalionu 85. pułku) przedostała się przez Wisłę.

Oddział liczący 120 żołnierzy (m.in. z 6. kompani) pod dowództwem mjr. Jerzego Maciejewskiego (d-ca II batalionu) w wyniku nocnego ostrzału z 16 na 17 września podzielił się na dwie grupy, jedna w liczbie 80 żołnierzy z kpt. Dziewulskim, a druga 40 żołnierzy z mir. Maciejewskim. Obie grupy sforsowały Wisłę 18 września. W rejonie Maciejowic połączone zostały z kilkudziesięcioma innymi żołnierzami z 19. Dywizji Piechoty. Oddział ten wzmocnił grupę płk. Więckowskiego w rejonie Garwolina, która po pięciu dniach została rozwiązana.

W okrążeniu pod Ryczywołem znalazły się szczątki I batalionu 41. pułku piechoty, 3. i 5. bateria 29. pułku artylerii lekkiej z 29. Dywizji Piechoty, dwie niepełne kompanie piechoty, część kompani łączności, połowa 4. i 5. baterii 19. pułku artylerii lekkiej, kompania czołgów z I batalionu czołgów lekkich. Sześć czołgów 7TP z I batalionu czołgów lekkich przejechało brodem do głębszej wody, którą mieli pokonać promem bydlęcym. Z braku promu i nie mogąc pokonać głównego nurtu Wisły, czołgi te zostały zatopione. Łącznie pododdziały stanowiły liczebnie batalion piechoty, dywizjon artylerii (14 dział), kompanię czołgów. Dowództwo nad tym ugrupowaniem przejął kpt. Stanisław Potocki dowódca 3. dywizjonu 19. pułku artylerii lekkiej. Ugrupowanie dwukrotnie (11 w dzień i nocą z 11 na 12) próbowało przerwać pierścień okrążenia. Dopiero 12 września przy znacznych stratach po obu stronach udało się wyrwać głównym siłom i przejść nad brzeg Wisły, którą forsowano w małych grupach.

W dniach 11 i 12 września rozbitkowie z 19. i 29. Dywizji Piechoty w tym II dywizjon 19. pułku artylerii lekkiej (stacjonował w Mołodecznie, posiadał haubice 100 mm) dowodzeni przez mjr. Jana Matuszewskiego po śmierci ppłk. Tadeusza Graffa (dowódca 29. pal) próbowali się przebić ku Wiśle. Dopiero rozpaczliwy atak 12 września wspierany przez 5. baterię i broń maszynową umożliwił przerwanie okrążenia. Po wyczerpaniu amunicji broń zniszczono. Mimo dużych strat żołnierze z III batalionu 76. pułku piechoty pod dowództwem mjr. Szajdy i artylerzyści z II dywizjonu dotarli do Wisły. Za dnia 13 września i nocy z 13 na 14 września rozbitkowie w małych grupach przeprawili się na wysokości Podola (na południe od Mniszewa). 14 września dywizjon bez dział pomaszerował przez Wilgę i Maciejowice na Lublin. Natomiast IV dywizjon (stacjonował w Nowej Wilejce, posiadał armaty 75 mm. 19. pułku artylerii lekkiej 16 września znalazł się w lesie Trzebień. Wobec obsadzenia przez nieprzyjaciela podejścia do brodu w Ryczywole, postanowiono zamarkować uderzenie na Ryczywół i jednocześnie rozpocząć przeprawę przez Wisłę na wysokości Ostrowa. Wraz z 19. pułkiem artylerii lekkiej przeprawiały się resztki z I i II batalionu 77. pułku piechoty pod dowództwem ppłk. Stanisława Gąsiorka. Miejscowa ludność poinformowała dowódcę o istnieniu brodu na wysokości Ostrowa. Żołnierze zgodnie z rozkazem mogli zabrać tylko broń ręczną i 15 szt. nabojów przypadających na jeden karabin. IV dywizjon pod dowództwem mjr. Henryka Spaltensteina po dojściu do Wisły stwierdził, że w miejscu przeprawy występuje silny nurt i piaszczyste dno, a rzeka ma głębokość około 130cm., co uniemożliwiało przeprawę dział. Na rozkaz dowódcy wymontowano zamki i przyrządy celownicze, które zakopano. Na brzegu pozostawiono działa, działka przeciw pancerne i ciężkie karabiny maszynowe bez zamków i przyrządów celowniczych, wozy i rannych. Ową przeprawę opisał dowódca I batalionu 77. pułku piechoty kpt. Leon Gnatowski: Przeprawa się udaje, jednak cały sprzęt ciężki bojowy i tabor zostaje. Tu dopiero kraje mi się serce na ten widok, wiedząc, że za Wisłą o nowe uzbrojenie będzie bardzo trudno. Z baonem swoim osłaniałem przeprawę i przeprawiłem się wobec tego ostatni. Postanowiłem nie iść śladami poprzednich oddziałów i za wszelką cenę przeprawić przynajmniej ciężkie kar. masz. za Wisłę. Przy pomocy prowizorycznie sporządzonych juk na koniach przeprawiam wszystkie 12 ckm. koniec przeprawy zastaje świt i Niemcy rozpoczęli bombardować z samolotów, jednak moi podoficerowie z komp. ckm. tak się zapalili, że nie zważając na skutki bombardowania, przewieźli jeszcze na łodziach, które na skutek bombardowania były często wywracane, 65 tys. amunicji do ckm. Do świtu 17 września dywizjon przeprawił się przez Wisłę z resztkami 77. pułku piechoty, następnie pomaszerował przez Domaszew na Życzyn.

Na wschodni brzeg z 19. Dywizji Piechoty udało się przeprawić około 1500 żołnierzom bez ciężkiego sprzętu i taborów. Zgrupowanie to pod dowództwem ppłk. Gąsiorka zamierzało przemaszerować na Warszawę, ale otrzymawszy informację o rozbiciu oddziałów, które wcześniej pomaszerowały na odsiecz stolicy, pomaszerowało przez Życzyn dalej na wschód.

Trzecią dywizją w składzie armii „Prusy” była 29. Dywizja Piechoty. W jej skład wchodziły: pułki piechoty 41., 76. i 81., artylerię dywizyjną stanowił 29. pułk artylerii lekkiej, 29. bateria przeciwlotnicza, 29. dywizjon artylerii ciężkiej.

10 września część 29. batalionu saperów (1. i 2. kompania saperów) oraz 450 żołnierzy z innych oddziałów pod dowództwem por. Teodora Cetysa zebrali się w lesie na północny zachód od Ryczywołu. Wieczorem postanowili przejść rzekę Pilice i pójść na Warszawę, okazało się że lewy brzeg Pilicy już jest zajęty przez nieprzyjaciela. W związku z tym wyruszono nad brzeg Wisły, którą sforsowano na łodziach w nocy z 11 na 12 września w pobliżu Wilgi.

11 września w okolicach Głowaczowa zebrały się pododdziały z różnych pułków północnego zgrupowania armii „Prusy”, które w większość stanowiły III batalion 76. pułku piechoty (mjr Jan Torń), III batalion 81. pułku piechoty (mjr Bolesław Szajda), II dywizjon 29. pułku artylerii lekkiej bez 5. baterii (dowódca mjr Jan Matuszewski), i jeden niepełny dywizjon 3. pułku artylerii ciężkiej (mjr Romuald Skupiński). Zgrupowanie liczebnie stanowiło pułk dwubatalionowy posiadający 30 ckm, 8 moździerzy, 2 armaty przeciwpancerne i dwa dywizjony artylerii. Nad całością zgrupowania początkowo przejął dowództwo ppłk Tadeusz Graff były dowódca 29. pułku artylerii lekkiej, a po jego śmierci dowództwo objął dowódca II dywizjonu mjr Jan Matuszewski. 13 września zgrupowanie po walkach opóźniających pod Głowaczowem dotarło do Wisły. W ciągu dnia i nocy zgrupowanie rozpoczęło przeprawę na wysokości Podola. Przeprawiono resztki zbiorczego pułku oraz II dywizjon 29. pułku artylerii lekkiej z 6 działami. Wcześniej przeprawił się III batalion 81. pułku piechoty. Podczas przeprawy 4 bateria została nieskutecznie zaatakowana z broni pokładowej przez kilka myśliwców. Do przeprawy dotarło większość taborów 29. pułku artylerii lekkiej lecz z braku możliwości przeprawy sprzęt zatopiono, a żołnierze przeprawili się w małych grupach. Do świtu 14 września resztkom II dywizjon 29. pułku artylerii lekkiej dowodzonym przez mjr. Matuszewskiego udało się przeprawić na znalezionej barce 6 armat. Na wschodni brzeg przeprawiła się cała 6. bateria i dwa działony z 4. baterii. Wieczorem 14 września stojący na szosie dywizjon został ostrzelany z broni maszynowej przez dywersantów niemieckich. (byli to miejscowi koloniści z „Powiśla” wspomniani na wstępie – W.Z.) Koloniści ostrzelali głównie 4 baterię, artylerzyści ppor. rez. Zieliński i pchor. Meierem odprzodkowali armatę i otworzyli ogień do dywersantów. Pierwszy pocisk wystrzeli nie uzbrojony. Po wystrzeleniu drugiego pocisku już uzbrojonego w zapalnik i włączenie się do ostrzału drugiego działonu, broń maszynowa kolonistów zamilkła. Ostrzał kolonistów spowodował straty wśród koni zaprzęgowych w 4. baterii, musiano pozostawić dwa jaszcze. Podczas postoju na prawym brzegu mjr Matuszewski rozpoczął poszukiwania większego zwartego oddziału, do którego chciał się przyłączyć. Ostatecznie udało się nawiązać łączność z resztkami 13. Dywizji Piechoty, do których dołączył w nocy z 16/17 września w lasach na północ od Wilgi. Dalej pomaszerował w kierunku na Natolin-Czarnowiec-Osieck z II dywizjonem 29 pułku artylerii lekkiej. W rejonie Osiecka o godzinie 8 zgrupowanie zostało wykryte przez samoloty zwiadowcze, a około 18 zaatakowane przez 5 samochodów pancernych. II dywizjon otworzył ogień zmuszając nieprzyjaciela do odwrotu.

Wileńska Brygada Kawalerii składała się z 4. pułku ułanów Zaniemeńskich (stacjonujący w Rokitnie), 13. pułku ułanów Wileńskich i 23. pułku ułanów Grodzieńskich oraz 3. dywizjonu artylerii konnej (z Podbrodzia), 33. dywizjonu pancernego, 83. baterii artylerii przeciwlotniczej, 3. szwadronu kolarzy, 3. szwadronu łączności, 7. szwadronu pionierów, 3. samodzielnego plutonu ciężkich karabinów.

8 września 3. dywizjon artylerii konnej otrzymał rozkaz przejścia po moście na wschodni brzeg i wzmocnienia przyczółka mostowego. Do mostu 3. dywizjon artylerii konnej dotarł o godzinie 20 lecz bez taborów dywizjonu i kolumny amunicyjnej, które się zagubiły podczas bombardowania i już nie połączyły się z dywizjonem. 9 września rano dywizjon (bez 2. baterii) zajął stanowiska obrony przedmościa lecz o 11 otrzymał rozkaz od dowódcy WBK wycofania się na drugi brzeg. Sama brygada wycofała się na północ.

9 września 4. pułk ułanów dotarł do Wisły pod Maciejowicami. O 12 na most wjechały tabory bojowe – TB1 z amunicją. Ich dowódca podpor. Stefan Jedliński tak opisał we wspomnieniach przeprawę przez Wisłę. „Obowiązywał przemarsz pieszy za mną luzak prowadził oba konie, dalej długa kolumna wozów i 12 spieszonych ułanów. Gdy przeszliśmy może ze 100 metrów, nadleciało ze znajomym, przykrym wyciem kilka nurkujących sztukasów, które wznowiły bombardowanie mostu i zataczając rundę nad przeciwnym brzegu rzeki, objęły również nalotem zatłoczone Maciejowice. Bomby już przy pierwszym nawrocie zrobiły dużą wyrwę w moście kilka metrów za mną. Luzak i oba konie wpadli do rzeki jak również dwa pierwsze dwa wozy”. Reszcie taborów udało się przecisnąć ocalałym skrajem mostu, ominąć płonące Maciejowice i przejść do lasów pod Łaskarzewem gdzie było wyznaczone miejsce zbiórki pułku.

9 września w rejonie Podzamcza z zastępcą dowódcy 4. pułku ułanów ppłk. Święcickim ześrodkowały się samodzielne oddziały brygady: część sztabu brygady, szwadron saperów, większość 3. szwadronu łączności, szwadron kolarzy oraz z oddziałów brygady pododdział w sile około dwóch szwadronów konnych. Oddziały te pod dowództwem Święcickiego wieczorem 9 września odeszły do lasów koło Życzyna, a w nocy z 10 na 11 września w rejon Sobieszyna.

Przeprawę 3. dywizjonu artylerii konnej przez most 9 września tak wspomina dowódca II plutonu 1. baterii – ppor. rez. Feliks Jaguczański: „Most chwiał się, zgrzytał, na przestrzeni około 10 m brakowało połowy jezdni, a druga połowa niebezpiecznie chyliła się pod kątem 25 stopni, tak że mimo bariery działo lub jaszcz mogły się łatwo ześlizgnąć do rzeki. […] Gdy jaszcz czwartego działa minął już uszkodzoną część mostu i gdy dwa wozy bateryjne wjeżdżały na poziomą dalej jezdnię, spoza wierzchołków leśnych, od zachodu, ukazał się nagle jeden samolot npla. Za nim zaczęły się wyłaniać inne – nowy nalot!”. Podczas nalotu z I baterii zginął szef kolumny amunicyjnej ogn. Kazimierz Szczodrowski, któremu bomba urwała głowę. Zginęło także czterech kanonierów a kilku rannych żołnierzy przewieziono do szpitala w Maciejowicach. Większe straty poniosła III bateria, która w wyniku paniki wywołanej nalotem rozdzieliła się. Pod Maciejowicami nastąpił również podział 3. dywizjonu artylerii konnej.

Po południu 9 września na przedmoście dotarły wojska niemieckie, był to 6. batalion motocyklowy i 6. oddział rozpoznawczy z czołgami. Mostu broniły działa 29. baterii przeciwlotniczej i armaty 75 mm, które powstrzymały dwukrotnie atak niemiecki, zostały jednak zniszczone przez artylerię z 1. Dywizją Lekką. Po przerwaniu obrony na most wjechały motocykle i uchwyciły przyczółek na wschodnim brzegu. Odziały polskie wykonały kontratak i odcięły powrót Niemcom. Po godzinie 18. pluton minerski grupy mostowej wysadził most, na którym znajdowały się dwa czołgi, a artylerzyści z dwu działonów z 1. i 3. baterii III dywizjonu artylerii konnej podpalili resztki zniszczonego mostu, który nie nadawał się już do użytku.

9 września (godz. 18-19) w lesie na północ od Ryczywołu na naradzie płk Drucki-Lubecki poinformował dowódców o sytuacji armii „Prusy” i Brygady Kawalerii. Wobec zaistniałej sytuacji sztab brygady i pułki miały jeszcze w czasie dnia przeprowadzić rozpoznanie miejsc przepraw i przygotować środki przeprawowe, a po zapadnięciu ciemności forsować Wisłę. Przeprawa dla 4. pułku ułanów wyznaczona została na południe od Tarnowa, a 13. pułku ułanów na północ. Na miejsce zbiórki pułków po przeprawie wyznaczono leśniczówkę w lasach pod Łaskarzewem.

9 września wieczorem 13. pułk dowodzony przez ppłk. Szostaka wyruszył w kierunku przeprawy, kolumna marszowa została zbombardowana i uległa częściowemu rozproszeniu (zabrakło 2. szwadronu i część szwadronu ckm), pułk ześrodkował się na południe od Wilgi. W nocy na dwóch dużych łodziach przeprawiono broń i rzędy końskie. Nad ranem 10 września szwadrony rozpoczęły przeprawę. 1 szwadron stracił konie, które płynąc tabunem zawróciły na zachodni brzeg i rozbiegły się. Szwadron ten został spieszony i został skierowany przez ppłk. Szostaka do Garwolina. Pułkownik nie poprowadził ułanów do lasu pod Łaskarzewem na wyznaczone miejsce zbiórki lecz nakazał maszerować oddzielnie poszczególnym szwadronom do Garwolina. Pułk uległ rozproszeniu i do Garwolina przybyło jedynie półtora szwadronu liniowego, większość szwadronu ckm i pluton łączności. Decyzja dowódcy spowodowała rozproszeniu 13. pułku. 11 września do Garwolina przyjechał dowódca brygady płk Drucki – Lubecki, który nakazał przegrupować się przebywającemu 13. pułkowi do lasu koło Sokoła. 12 września rano ułani stoczyli walkę z oddziałem rozpoznawczym Dywizji Pancernej „Kempf”, które operowały na drodze Garwolin – Lublin. Wieczorem 12 września 13. pułk wyruszył na Ryki.

Gdy dowódca 4. pułku ppłk Wysocki wrócił z narady z dowódcą BK do miejsca postoju, pułku nie zastał, gdyż rtm. Eugeniusz Parafianowicz samowolnie poprowadził go w rejon Magnuszewa. Na skraju Magnuszewa ppłk Wysocki spotkał 2. szwadron por. Zygmunta Szyndzielarza, który przemieszczał się samodzielnie z przedmościa. Dowódca nakazał szwadronowi przeprawić się przez Wisłę. Po zmroku 9 września na znalezionej łodzi i dwóch czółnach przeprawiono działo przeciwpancerne i ciężkie karabiny maszynowe, a szwadron przeprawił się przez rzekę w bród. Jeszcze przed zmrokiem do ppłk. Wysockiego dotarł ppor. Skawiński wysłany na poszukiwanie dowódcy 4. pułku ułanów przez rtm. Parafianowicza. Dowódca dowiedział się, że pozostałe szwadrony znajdują się na południe od Magnuszewa. Polecił ppor. Skawińskiemu przekazanie rotmistrzowi aby rozpoznał przeprawę i po zapadnięciu zmroku rozpoczął ją a także aby szwadron ześrodkował się w lesie koło Łaskarzewa. O świcie 10 września ppłk Wysocki z 2. szwadronem Szyndzielarza wyruszył z folwarku Wilga (gdzie spędził noc) do lasu pod Łaskarzewem. Po drodze i w lesie pod Łaskarzewem nie spotkał pozostałych oddziałów 4. pułku ułanów ani innych oddziałów z Brygady Kawalerii. Szwadron przez dwa dni, 10 i 11 września przemieszczał się po drogach polnych na południe od Garwolina, Ostrożenia, Żelechowa. Rotmistrz Parafianowicz poprowadził pozostałe szwadrony pułku na most w Górze Kalwarii (zajęty przez Niemców), pod Warką pułk został ostrzelany i zawrócił w rejon Magnuszewa. 9 września koło północy pułk znalazł się na wysokości Tarnowa, gdzie był czynny prom.

„Gdy prom został unieruchomiony i pierwsze próby przeprawienia się wpław zwartym oddziałem nie udały się, dowodzący pułkiem najstarszy oficer dał rozkaz zatopienia ciężkiego sprzętu i przeprawienia się pojedynczo na własną rękę z tym, że miejsce zbiórki pułku jest ośrodek zapasowy brygady w Wołkowysku. Wedle niektórych relacji przed świtem gruchnęła wieść, że zbliżają się Niemcy i wybuchła panika. Wielu żołnierzy zaczęło rzucać się na oślep do wody i zapewne wówczas właśnie powtórnie wywrócono uruchomiony już prom. Uspokojono się dopiero, gdy się nieco rozwidniło i stało się jasne, że Niemców nie ma”.

Ułan 4. pułku kpr. Wojciech Urbanowski tak wspomina przeprawę przez Wisłę. Wisła tutaj bardzo szeroka, o przepłynięciu z końmi prawie nie ma co marzyć. Cały brzeg zajmują masy wojska, przeważnie niezorganizowanego, tabory i masa ludności cywilnej. Ciemna noc i nieprzyjaciel napiera. Dowódca 1. szwadronu rotmistrz Bogdanowicz decyduję się przebyć Wisłę wpław. Drugi brzeg osiągnęło jednak tylko część szwadronu, większość chyba utonęła. Słyszało się tylko krzyki, wzywające pomocy, chrapanie koni, plusk wody. Niektórzy rozbierają wozy taborowe i z desek próbują klecić tratwy. Siostry sanitarne , z histerycznym płaczem, dosiadają koni, rzucają się do wody i po chwili giną z oczu. Słychać strzały samobójcze.

4 pułk w trakcie przeprawy poniósł duże straty. Składał się z trzech szwadronów 1., 3. i 4. o małym składzie osobowym. Po przeprawie skoncentrował się w lesie koło Tarnowa. Dowódca brygady nakazał rtm. Parafianowiczowi żeby 1. szwadron zajął pozycje obronne nad Wisłą w rejonie Tarnowa, 3. szwadron skierował się do zwalczania dywersantów niemieckich pod Żelechowem, a 4. szwadron z plutonem łączności skierował się do Kocka w miejsce koncentracji Brygady Kawalerii. Powyższe decyzje dowódcy brygady płk. Druckiego-Lubeckiego spowodowały, że 4. pułk ułanów uległ rozproszeniu. 11 września rtm. Parafianowicz z dywizjonem kawalerii wyruszył spod Tarnowa przez Łaskarzew do lasów na południowy wschód od Żelechowa.

11 września przed południem większość oddziałów 13. Dywizji Piechoty zakończyło przeprawę. Sztab i punk zborny początkowo zlokalizowano w Podwierzbiu, a następnie na plebani przy kościele w Samogoszczy. Wśród żołnierzy został rozpowszechniony dywersyjny rozkaz o maszerowaniu do garnizonów pokojowych. Niektóre pododdziały i grupy posłuchały plotki i poszły na wschód.

Na plebanii w Samogoszczy, która stała się siedzibą sztabu 13. Dywizji Piechoty, 11 września dowódca płk Kaliński po ocenie sytuacji postanowił dozorować Wisłę. Po uporządkowaniu pododdziałów okazało się, że zgrupowanie liczy około dwa bataliony. Wysłał do Łaskarzewa mjr. Jaworskiego celem zorganizowania punku zbornego dla rozproszonych żołnierzy z dywizji i zorganizowaniu punktów żywienia. W Łaskarzewie zorganizowano szpital polowy i kwatermistrzostwo, wypiekano chleb, a w trzech porzuconych kuchniach polowych przygotowywano gorące posiłki. Żołnierze nie jedli wtedy od kilku dni.

Dowódca obrony mostu pod Maciejowicami rtm. Salomon podporządkował sobie 1. i 3. baterię z 3. dywizjon artylerii konnej. Wieczorem 11 września z Łaskarzewa w rejon Tarnowa przybyła kompania piechoty w sile 200 żołnierzy z dowódcą kpt. Januszem Górskim. Płk. Kaliński zorganizował dozorowanie Wisły na odcinku Maciejowice – Tarnów. Rozwinięto łączność przewodową pomiędzy Samogoszczą, a dowódcą batalionu zbiorczego pod Maciejowicami. Żołnierze z rozbitych oddziałów 44. pułku piechoty w sile kompanii pod dowództwem kpt. Parata zajęli pozycje obronne w Łaskarzewie. W rejonie Tarnowa obronę przejęła kompania kpt. Górskiego (zwana czatą „Tarnów), w rejonie Podwierzbia – III batalion 43. pułku piechoty kpt. Krawczyka, w rejonie Krasek 1. pluton z 6. kompani 43. pułku piechoty ppor. Rosoła. Żołnierze tego plutonu 14 września przeprowadzili wypad na zachodni brzeg Wisły. Pod Przydworzycami stoczyli potyczkę z Niemcami, w której zdobyli 1 ręczny karabin maszynowy, 1 granatnik, około 200 granatów, rakietnicę z 200 pociskami, 2 telefony polowe, 6 bębnów kabla i kuchnię polową. W tym samym czasie żołnierze z kompanii kpt. Górskiego wymontowali z zatopionego polskiego czołgu 7TP ciężki karabin maszynowy z amunicją, którego użyto do ostrzału kolumny samochodów z 1. Dywizji Lekkiej na zachodnim brzegu uszkadzając trzy pojazdy wroga. O godzinie 14 Niemcy otworzyli godzinny ogień z 6 czołgów i moździerzy na stanowiska kompanii kpt. Górskiego powodując w jej szeregach znaczne straty. Wieczorem kompania Górskiego, która przez trzy dni straciła połowę stanu (z około 200 żołnierzy w tym 10 oficerów zostało tylko 96), została zluzowana przez zbiorczą kompanię kpt. A. Bilińskiego z 45. pułku piechoty. 12 września przed świtem w pasie obrony 13. Dywizji Piechoty przez Wisłę przeprawiło się 144 żołnierzy 11 oficerów z I batalionu 145. pułku piechoty (z 44. Dywizji Piechoty), grupa ta została wcielona w skład 13. Dywizji Piechoty. 13 września batalion zbiorczy pod dowództwem kpt. Rzeczkowskiego sformowany z kompanii kpt. Parata (44. pp) i kompanii kpt. Sosnowskiego (45. pp) zajął stanowiska obronne w lasach na zachód od Dąbrowy i Woli Łaskarzewskiej.

Wieczorem 14 września w rejonie Tarnowa kompania kpt. Brodnickiego zluzowała kompanię kpt. Górskiego, która przeszła do Samogoszczy. W tym czasie wojska niemieckie zbliżały się do szosy lubelskiej. Od 15 września niemieckie lotnictwo rozpoczęło działania bojowe, a artyleria ostrzał stanowisk obronnych 13. Dywizji Piechoty w Kraskach, Podwierzbiu i Maciejowicach. Pod osłoną ognia kilka oddziałów z 1. Dywizji Lekkiej podjęło próby sforsowania Wisły, lecz nigdzie nie udało im się uchwycić przyczółka. 15 września po południu kompania z 44. pułku piechoty odparła atak 3 czołgów ze szpicy pancernej nacierającej na Łaskarzew. Po odparciu ataku niemieckiego, kompania 44. pułku piechoty wycofała się z Łaskarzewa. 15 września na drodze Garwolin – Wilga rozpoznano zmotoryzowane patrole niemieckie. 16 września Niemcy ponowili atak z powietrza i ostrzelali te same miejscowości co dzień wcześniej. W rejonie Magnuszewa saperzy niemieccy rozpoczęli budowę mostu. O godzinie 10 oddziały niemieckie z 13. Dywizji Zmotoryzowanej sforsowały Wisłę, a po dwóch godzinach złamały opór obrońców mostu i wkroczyły do Maciejowic. Obrońcy z dowódcą rtm. Salomonem wycofali się do Domaszewa, gdzie ranny rotmistrz przekazał swój batalion pod dowództwo kpt. Górskiego, którego kompania w sile 96 żołnierzy osłaniała drogę od Maciejowic. Rotmistrz z 3 baterią (3dak-u) odjechał do Samogoszczy. Kpt. Górski dysponując batalionem piechoty i plutonem cekaemów powstrzymał natarcie niemieckie wspierane przez artylerie do godziny 19,30. W związku z zaistniałą sytuacja płk. Kaliński postanowił zerwać styczność bojową z nieprzyjacielem i nocą wycofać się na północ w kierunku Warszawy.

16 września o godzinie 19,30 oddziały 13. Dywizji Piechoty wyruszyły z Samogoszczy lasami przez Wilgę, Natolin, Osieck do lasów na północ od Pogorzeli gdzie wyznaczono miejsce ześrodkowania. W lesie na północ od Wilgi do zgrupowania dołączył II dywizjon z 29. pułku artylerii lekkiej dowodzony przez mjr. Jana Matuszewskiego. Zgrupowanie liczyło 2300 słabo uzbrojonych żołnierzy, mających 10 dział (2 działa w improwizowanym plutonie artylerii i 8 dział w dwóch bateriach 3. dak), 10 cekaemów i 3 karabiny przeciwpancerne. Czoło kolumny tworzył 43. pułku piechoty kpt. Stanisława Krawczyka z 1. baterią 3. dywizjonu artylerii konnej, następnie pozostałe oddziały dywizji w tym zbiorczy pododdział złożony z żołnierzy 85. pułku piechoty pod dowództwem por. Wiktora Koryckiego, a kolumnę marszową zamykała kompania kpt. Górskiego z 3. baterią 3. dywizjonu artylerii konnej. Około północy kolumna minęła Wilgę, a następnie duktami leśnymi na Czarnowiec i Sobienki przemaszerowała do lasów na północ od Pogorzeli. W Wildze do 13. Dywizji Piechoty dołączył 1. pułk artylerii ciężkiej z 24 działami (lecz bez kolumny amunicyjnej) pod dowództwem ppłk. dypl. Edwarda Bagieńskiego. 1. pułk artylerii ciężkiej podczas stacjonowania w lasach na północ Łaskarzewa nawiązał łączność z 13. Dywizją Piechoty, od dowództwa której otrzymał rozkaz przegrupowania się do lasów w rejonie Wilgi. Przemarsz kolumny odbywał się piaszczystymi drogami co powodowało zmęczenie żołnierzy i spadek tempa marszu do 2 km na godzinę. Największy problem miała artyleria, koła armat co chwila grzęzły w głębokich piaszczystych koleinach. Dopiero około 8 rano kolumna dotarła do Osiecka. 1. pułk artylerii ciężkiej ze względu na ciężar swoich dział nie był w stanie przemieszczać się piaszczystymi drogami, skierował się samodzielnie na drogę Wilga – Karczew. Po drodze okazało się, że droga pod Karczewem jest już zajęta przez nieprzyjaciela w związku z tym dowódca skierował kolumnę na Osieck, gdzie 17 września 1. pułk artylerii ciężkiej został okrążony. Dowódca mając świadomość, że bez amunicji i z ciężkimi działami nie będzie w stanie dotrzeć do Warszawy, wieczorem rozkazał żołnierzom zniszczyć działa, a następnie samodzielnie przedzierać się do Warszawy. 17 września pod Antoniówką Świerżowską przeprawiła się grupa 300 żołnierzy z różnych formacji pod dowództwem por. Pawła Czerniuka dowódcy 5. baterii 13. kresowego pułku artylerii lekkiej. Na prawym brzegu dołączyli kolejni żołnierze, powiększając oddział do 400 żołnierzy (tylko połowa z nich posiadała broń). Po kilku dniach oddział wyruszył w kierunku Warszawy. Przed Wilgą oddział zaatakował konny tabor niemiecki, w którym znajdowała się grupa polskimi żołnierzy wziętych do niewoli. Podczas ataku wielu jeńców uciekło i przyłączyło się do oddziału. Przy przekraczaniu drogi Wilga – Garwolin oddział zlikwidował dwóch niemieckich motocyklistów. W związku z niemożnością dotarcia do Warszawy oddział pomaszerował na wschód.

Podczas kampanii wrześniowej przez kompleksy leśne znajdujące się na terenie gminy Wilga i w sąsiednich gminach przemieszczali się żołnierze nie tylko z armii „Prusy”. 14 września do lasów na wschód od Wilgi przybyła Grupa Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa. Grupa została utworzona 12 września z pułków Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (dowódca gen. Władysław Anders), z Wołyńskiej Brygady Kawalerii oraz częściowo z Kresowej Brygady Kawalerii i weszła w skład nowo utworzonej armii „Warszawa”. Zadaniem grupy było „trzymać brzeg rzeki Wisły od Warszawy wył. po rzekę Promnik wył. Śledzić npla z obszaru Maciejowic”. Grupa 13 września stoczyła ciężkie walki pod Mińskiem Mazowieckim, Siennicą i Kałuszynem, ponosząc w nich znaczne straty. Wobec braku powodzenia w ataku, wydano rozkaz oderwania się od nieprzyjaciela i przejścia marszem przez Garwolin na Kock. Po oderwaniu się od przeciwnika, rozbite resztki brygad kawalerii nocnym marszem przez Kołbiel i szosą lubelską ( o świcie 14 września Grupa Andersa minęła spalony Garwolin) dotarły w kompleks lasów na północ od Łaskarzewa.

Na miejsce zbiórki przybyła Nowogródzka Brygada Kawalerii z 27. pułkiem ułanów im króla Stefana Batorego, 25. pułkiem ułanów wielkopolskich i częścią 26. pułku (3. i 4. szwadron). Pozostałe szwadrony 26. Pułku ułanów (oddzielone po bitwie pod Józefowem) razem z 3. baterią z 9. dywizjonu artylerii konnej nie znając miejsca zbiórki zatrzymały się w Gocławiu na odpoczynek. Wyruszyły dopiero po godzinie 21 przez Garwolin na południe. 15 września stoczyły potyczkę z nieprzyjacielem pod Gończycami, w której zostało rannych kilku ułanów.

Zdziesiątkowana Wołyńska Brygada Kawalerii przybyła koło południa z 12. pułkiem ułanów podolskich – 1. dwuplutonowym szwadronem (d-ca ppor. Włodzimierz Tabaka), 19. pułkiem ułanów – 4. szwadronem (50-60 szabel) i 21. pułkiem ułanów nadwiślańskich. Pułk składał się wówczas z 2. szwadronu – pocztu dowódcy szwadronu i dwóch plutonów, niepełnego plutonu z 3. szwadronu, plutonu ckm i kilkunastu ułanów., 3 i 15. konna bateria z 2. dywizjonu artylerii konnej.

Z Mazowieckiej Brygady Kawalerii (Brygada składała się z pułków 1., 7. i 11. oraz 11. dywizjonu artylerii konnej, dowódcą brygady był płk. dypl. Jan Karcz) przybył 1. pułku szwoleżerów im. Józefa Piłsudskiego pod dowództwem ppłk. dypl. Janusza Albrechta. Na szosie przed Garwolinem do macierzystego pułku dołączył 3. szwadron, szwadron ckm bez jednego plutonu, pluton łączności i działka pancerne. W grupie płk. Albrechta znalazł się 2. szwadron z 7. pułku ułanów z mjr. Kuleszą i 1. szwadron z 11. pułku ułanów, które po odpoczynku odeszły do macierzystych pułków. Do 1. pułku dołączył pełny szwadron marszowy, 4 pełne plutony liniowe, pluton karabinów maszynowych i 1 działko przeciwpancerne. Dzięki temu 1. pułk miał dwa pełne szwadrony liniowe, 5 armat i szwadron ckm. oraz pluton łączności. Do zgrupowania dołączył płk. dypl. Jerzy Grobicki (dowódca Kresowej Brygady Kawalerii) z 200 ułanami z Kresowej Brygady Kawalerii i I batalionem 13. dywizjonu artylerii konnej. Był to 22. pułk ułanów Podkarpackich bez 3. i 4. szwadronu, resztki 20. pułku ułanów i 6. pułku szwoleżerów konnych. Do lasów przybył 1. pułk ułanów Korpusu Ochrony Pogranicza (1. i 3. szwadron oraz powiększony szwadron 4. powstały ze szwadronu 2. i 4. po walkach pod Otwockiem Wielkim i Małym), który była przydzielony do grupy Andersa. W rejonie zbiórki w dniu 14 września zgrupowanie dysponowało następującą ilością dział artylerii konnej: 1. dak 11 dział, 2. dak i 15 kon. bat. 6 dział, 9. dak 12 dział (bez 3 bat), i działon 1. bat. 13. dak 1 działo. Razem było 30 dział. Istniało duże zagrożenie wykrycia tak dużego zgrupowania z powietrza oraz zagrożenie otoczenia przez nieprzyjaciela zbliżającego się z trzech stron. Od północy z przyczółka pod Sobieniami nieprzyjaciel docierał do rzeki Wilgi, od wschodu szosa lubelska na odcinku Ostrożeń – Gończyce została zajęta przez oddziały pancerne wroga, na drogach Gończyce – Łaskarzew i Sobolew stwierdzono patrole.

W lasach nastąpiło przeorganizowanie oddziałów i po odpoczynku, w nocy o godzinie 20 zgrupowanie podzielone na dwie kolumny wyruszyło leśnymi drogami w kierunku Korytnicy. Również o tej samej godzinie wyruszył z Gocławia 26. pułk ułanów z 3. baterią 9. dywizjonu artylerii konnej przez Leszczyny Sławiny-Reducin- Górzno. O świcie minął pobojowisko pod Potasznikami, z którego zebrano amunicję do armat.

W ten sam kompleks lasów 2 października przybyły 2. batalion balonowy z Bazy Balonowe nr 1 z Legionowa. Batalion ewakuował się koleją na wschód w rejon Włodawy. W związku ze zniszczeniem i zatarasowaniem torów, eszelon, w którym jechali baloniarze i żołnierze 2. batalionu mostów kolejowych zatrzymał się. W rejonie Mrozy – Skruda skład pociągu powiększył się o rozbitków z różnych oddziałów. Zgrupowanie osiągnęło stan 1200 żołnierzy tj. trzech batalionów. W dniach 20-25 września prowadziło walki z nieprzyjacielem. Z powodu braku amunicji (zapasu było tylko na 2 dni) i nasilających się ataków nieprzyjaciela, na odprawie dowódców batalionów zadecydowano o wycofaniu się na południe. Wyruszono 26 września około godziny 1 w nocy z rejonu Skrudy. Maszerowano tylko nocą bocznymi drogami. 2 października dotarto w wyznaczony rejon – lasy koło Izdebna. W lasach znalazło się 1500 żołnierzy Kb, 60 ckm., 1. baterię artylerii polowej, 10 działek przeciwpancernych, amunicji na 10 dni ognia i 40 furmanek. Żołnierze po trzydniowym odpoczynku zamierzali przeprawić się przez Wisłę i maszerować na południe. Po usłyszano z radia znajdującego się w leśniczówce w Izdebnie o kapitulacji Warszawy i zakończeniu działań wojennych, postanowiono zdemobilizować zgrupowanie. Rozkaz rozwiązania zgrupowania wydano 4 października. Podwody przydzielono na życzenie żołnierzom, pozostałe rozdano miejscowej ludności przez sołtysów. Wszystką broń (1500 karabinów, 4 armaty 75 mm, 10 dział przeciw pancernych) zakopano. 5 października o godzinie 10,30 zakończono rozbrojenie zgrupowania.

Jednym z ostatnich oddziałów operujących w tym rejonie była grupa 50 ułanów z mjr. Henrykiem Dobrzańskim (zastępca dowódcy 110. rezerwowego pułku ułanów). Po otrzymaniu informacji o kapitulacji Warszawy, major zadecydował o przedostaniu się na Węgry. Oddział ułanów wyruszył 30 września z rejonu Poświętnego, a wieczorem 1 października dotarł do Podzamcza. Tam otrzymał konie z majątku. O świcie 2 października oddział przeprawił się przez Wisłę w okolicach Krasek i skierował się w góry świętokrzyskie gdzie prowadził dalej walkę jako Oddział Wydzielony Wojska Polskiego. Stał się pierwszym oddziałem partyzanckim a jego dowódcą był major Dobrzański ps. „Hubal”.

Dowódca Batalionu Szkolnego mjr Franciszek Hynek w swoim sprawozdaniu z udziału w kampanii wrześniowej 1939 roku, tak wspomina demobilizację pod Izdebnem i powrót do domu. „Ja dzięki uprzejmości pana leśniczego Pawłowa przebrałem się w jego cywilne ubranie, pozostawiając wszystkie przedmioty wojskowe u niego. Następnie wyjechałem „łazikiem” w kierunku Warszawy. W Wildze natknąłem się na patrol niemiecki w sile 10 ludzi z dwoma samochodami pancernymi i 2 motocyklami, który po przeprowadzeniu pobieżnej rewizji polecił mi jechać do Góry Kalwarii, gdzie miałem oddać samochód władzom niemieckim. Udało mi się przejechać dlatego, że wszyscy byli z jakiś powodów bardzo wystraszeni i spieszyli się”.

Podczas wycofywania się 13. Dywizji Piechoty część oddziałów z taborami zatrzymała się w Wildze, a dowództwo w urzędzie gminy. W tym czasie (prawdopodobnie był to 16 wrzesień) od strony Celejowa dotarł oddział niemiecki, który otworzył ogień z karabinów maszynowych i lekkiego działa do żołnierzy polskich. Nieprzyjaciel prowadził ostrzał z rejonu cmentarza i nowobudowanego mostu koło „Zagrody”. W wyniku ostrzału pociskami zapalającymi z karabinów spłonął drewniany budynek szkoły przy dzisiejszej ulicy Wojska Polskiego. Od pocisków armatnich zapalił się jeden z wozów taborowych ze znajdującą się na nim amunicją. Pożar spowodował wybuchy amunicji i zapalenie zabudowań Zagrodzkiego, Ochni i Kuźni. Gdy rozpoczął się ostrzał wojsko i ludność cywilna zaczęła w panice opuszczać Wilgę w kierunku południowym chroniąc się za pagórkami w lesie za rzeką. Na ostrzał niemiecki żołnierze odpowiedzieli ogniem z karabinów maszynowych. Niemcy nie zdecydowali się atakować Wilgi i tego dnia do niej nie weszli. Niemcy wkroczyli do Wilgi od północy i wschodu 17 września 1939 r., w dzień ataku Rosji sowieckiej na Polskę. Okupant niemiecki przebywał niespełna cztery lata, aż do wyzwolenia w dniu 27 lipca 1944 r. Podczas kampanii wrześniowej, w Trzciance zginęły 2 osoby cywilne, a jedna w Wildze. Kilkudziesięciu żołnierzy zginęło podczas przeprawy przez Wisłę na odcinku Tarnów – Osiedle, a kilku w Woli Celejowskiej.

Na cmentarzu w Wildze pochowano w zbiorowej mogile 39 nieznanych żołnierzy z września 1939 r. W latach sześćdziesiątych szczątki żołnierzy z września 1939 r. i żołnierzy z 1944 r. ekshumowano i przeniesiono do wspólnej mogiły na nowe -obecne miejsce. Napis na poprzednim pomniku z lat siedemdziesiątych i obecnym z 2001 r. informuje o 39 nieznanych żołnierzach z 1939 r. Z tej liczby udało mi się ustalić 11 osób. Dla odwiedzających mogiły żołnierzy, 1 listopada 2014 r. umieściłem przy pomniku tablicę z nazwiskami, żeby nie pozostali bezimiennymi.

Poniżej lista żołnierzy z września 1939 r. o ustalonych personaliach.

  1. Biolik Alojzy, kpr. podch. żołnierz pp. ur. 1915 r., zginął we wrześniu 1939 r. w rejonie Dąbrowy.
  2. Chmielewski Mieczysław st. ułan 4 pułku ułanów, zginął 10-09-1939 r. w Tarnowie.
  3. Falkowski Alfons, zginął we wrześniu 1939 r. w Holendrach.
  4. Koński Józef, 4 pułku ułanów, zginął we wrześniu 1939 r.

    4 Pułk Ułanów Zaniemeńskich, Wilno. Bronisław Krzymowski, podchorąży kapral Szkoły Podchorążych Kawalerii. Poległ w szeregach Pułku we wrześniu 1939 r. jako podporucznik XVI wojennej Promocji SPKaw. im. Szarży pod Krechowcami.
    Krzymowski Bronisław ppor. dca. II plutonu w 4 szwadronie 4 pułku ułanów, zginął 10-09-1939 r.
  5. Roczniak Michał strzelec 65pp., ur. 1916 r., zginął 09-09-1939 r.

    Wilno 1939 r. Od lewej: ppor. Filipowicz Jan, ppor. Sikorski Lubomir, ppor. Sutkowski Antoni.
  6. Sikorski Lubomir, ppor. 4 pułku ułanów, ur. 1912 r., zginął 10-09-1939 r. (zdjęcie powyżej)
  7. Suchecki Stanisław, zginął we wrześniu 1939 r.
  8. Szafrański st. ułan, zginął we wrześniu 1939 r.
  9. Szylak – Szydłowski plut. podch. 4 pułku ułanów, zginął 10-09-1939 r.
  10. Urbanowski Józef kpr. 4 pułku ułanów, zginął 10-09-1939 r.

Bibliografia

  1. P. Bieliński, 43 Pułk Strzelców Legionu Bajończyków, Pruszków 2011
  2. P. Bieliński, 44 Pułk Strzelców Legii Amerykańskiej, Pruszków 2010
  3. P. Bieliński, 45 Pułk Strzelców Kresowych, Pruszków 2010
  4. Z. Gnat-Wieteska, Brzumin-Maciejowice, Obrona przepraw przez Wisłę we wrześniu 1939 roku, Pruszków 2000
  5. W. Jarno, 13. Dywizja Piechoty w wojnie 1939 r., Warszawa 2012
  6. L. Kukawski, 4 pułk ułanów, Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939 T.7, Warszawa 2012
  7. W. Markert, 77 Pułk Strzelców Kowieńskich, Pruszków 2002
  8. W. Markert, 85 Pułk Strzelców Wileńskich, Pruszków 2003
  9. W. Markert, 86 Pułk Piechoty, Pruszków 2004
  10. J. Wróblewski Armia „Prusy” 1939, Wydawnictwo MON, Warszawa 1986.
  11. P. Zarzycki,3 Lubelski Dywizjon Artylerii Konnej im. Pułkownika Włodzimierza Potockiego, Pruszków 2001
  12. P. Zarzycki, 13 Kresowy Pułk Artylerii Lekkiej, Pruszków 1998,
  13. P. Zarzycki, 19 pułk artylerii lekkiej, Pruszków 1996
  14. P. Zarzycki, 29 pułk artylerii lekkiej, Pruszków 1999
  15. Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. I, Kampania wrześniowa, Londyn 1951, cz. 3
  16. J. S. Tym, Generał Władysław Anders jako dowódca w kampanii 1939 roku
  17. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939, T.29.`Lesław Kukawski, 26 Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Hetmana Jana Karola Chodkiewicza
  18. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939, T.15.`Lesław Kukawski, 12 Pułk Ułanów Podolskich
  19. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939,`T24. Lesław Kukawski, 21 Pułk Ułanów Nadwiślańskich
  20. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939, Lesław Kukawski, 1 Pułk Szwoleżerów
  21. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939,`T.25. Cezary Jankowski, Juliusz S. Tym, 22 Pułk Ułanów Podkarpackich
  22. Wielka księga kawalerii polskiej 1918-1939, T.44.`Lesław Kukawski, Kawaleria Korpusu Ochrony Pogranicza
  23. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, Zygmunt Kozak, Zbigniew Moszumański, Jacek Szczepański, 2 batalion balonowy, Pruszków 2006
  24. Instytut Polski i Muzeum im. Generała Sikorskiego w Londynie, Franciszek Hynek, Sprawozdanie z udziału w kampanii wrześniowej 1939 r

Wilga 2014 r.

Dodaj komentarz