Nazistowski obóz pracy przymusowej w Wildze 1941 – 1944

Niniejsza praca jest próbą przybliżenia i zapoznania z tragicznymi losami Żydów polskich na ziemi wilskiej podczas okupacji hitlerowskiej.

Po zajęciu Polski Niemcy utworzyli na części jej terytorium Generalne Gubernatorstwo, (dalej zwane ”GG”). Generalnym gubernatorem został Hans Frank, który wprowadził rozporządzeniami obowiązek pracy: w październiku 1939 r. dla Polaków, a w grudniu tego samego roku dla Żydów. Rozporządzenia te stały się podstawą do tworzenia obozów pracy na terenie GG. Zakładano je na określony czas lub bezterminowo, zależnie od potrzeb strategicznych lub ekonomicznych okupanta. Powstałe wówczas obozy pracy można podzielić na cztery grupy: a) zwykłe, b) pracy przymusowej, c) karne, d) o reżimie koncentracyjnym[1]. Ostatni z wymienionych typów obozów okupant utworzył w 1941 r. w Treblince, dla mieszkańców dystryktu warszawskiego.

Oprócz obozów pracy naziści tworzyli getta, które posiadały pewne cechy obozu. Getta były przeznaczone dla ludności żydowskiej, miały wydzielony teren, który był strzeżony i odizolowany ogrodzeniem z drutu kolczastego lub murem, a ich mieszkańcy wykonywali różne prace na rzecz okupanta. Na terenie powiatu garwolińskiego Niemcy utworzyli getta w miejscowościach posiadających duże skupiska ludności żydowskiej, były to:

– Łaskarzew – utworzone w listopadzie 1941 r., przebywało w nim około 1300 osób,

Parysów – utworzone 1 października 1941 r., przebywało w nim około 3500 osób,

– Sobienie Jeziory – utworzone we wrześniu 1941r., przebywały w nim 4453 osoby, a w całym okresie jego istnienia przeszło przez niego 9380 osób,

– Sobolew – utworzone w lutym 1941 r., przebywało w nim około 2000 osób,

– Żelechów – utworzone w październiku 1941 r., przebywało w nim około 13000 osób[2].

W Garwolinie gdzie było duże skupisko Żydów nie utworzono getta, lecz przesiedlono ludność żydowską do gett w Parysowie i Żelechowie.

W okresie od września do grudnia 1942 r. wyżej wskazane getta były stopniowo likwidowane, a ich mieszkańców wywożono transportami kolejowymi do obozu zagłady w Treblince, gdzie byli mordowani.

Oprócz gett w każdym powiecie dystryktu naziści utworzyli obóz karny, który był przeznaczony dla osób odmawiających wykonywania obowiązku pracy, handlarzy żywnością, rolników nieoddających wyznaczonych kontyngentów. Dla powiatu garwolińskiego obóz karny został utworzony w grudniu 1942 r. w Garwolinie, a zlikwidowany 23 lipca 1944 r. W obozie tym przebywało przeciętnie 50 osób, lecz liczba ta wzrastała do 350 podczas akcji zbierania kontyngentów. Szacuje się, że przez obóz przeszło około 4000 osób, głównie chłopów niewywiązujących się z obowiązkowych dostaw płodów rolnych dla okupanta[3].

Drugim obozem, jaki istniał na terenie dzisiejszego powiatu garwolińskiego podczas okupacji, był obóz pracy przymusowej zlokalizowany na terenie Osiedla Wypoczynkowego w Wildze. Obozy pracy w GG organizowano w latach 1940-1941. Początkowo kierowano do nich zarejestrowanych w urzędach pracy bezrobotnych Polaków, lecz bardzo szybko zaczęła je zapełniać ludność żydowska. Obozowiczów zatrudniano przy różnych pracach, np. drogowych, kolejowych, melioracyjnych, rolnych.

W ramach niemieckiego planu czteroletniego o uregulowaniu stosunków wodnych znalazła się melioracja dorzecza rzeki Wilgi. Do realizacji inwestycji przystąpiono wiosną 1940 r. Wykonanie prac miały zapobiec zalewaniu 6 tys. ha żyznych ziem Powiśla podczas wysokich stanów wód rzek Wilgi i Wisły. Należy dodać, że na terenach zalewowych mieszkali w większości koloniści pochodzenia niemieckiego, co mogło przyczynić się do wpisania tej inwestycji w planach centralnych GG.

Projekt ten był już trzecim z kolei. Pierwszy projekt powstał w końcu lat dwudziestych i zakładał przekopanie kanału przez teren powstałego wówczas Osiedla Wypoczynkowego[4]. Drugi projekt opracowany w końcu lat trzydziestych przewidywał poprowadzenie nowego koryta rzeki od dzisiejszego jazu, obecnym kanałem Bielińskiego i ul. Witosa i ujściem za folwarkiem Zagroda do starorzecza. Oba projekty zakładały zmianę i skrócenie koryta Wilgi. Każdy z projektów został rozpoczęty, lecz nigdy niedokończony.

Trzeci projekt zakładał wykopanie nowego koryta Wilgi o długości 2,5km, usypanie wzdłuż niego obwałowań oraz wybudowanie betonowego mostu i dwóch stopni wodnych. Prace związane z projektem podlegały Grupie Gospodarki Wodnej w Warszawie i jej fili – Inspekcji Gospodarki Wodnej w Siedlcach. Wykonawcą inwestycji zostały polskie firmy K.T.M. S-a i L. Raczyński S-a. Obie zaangażowały polskich inżynierów i robotników „wolnonajemnych”[5]. Trasę nowego koryta rzeki wytyczono przez grunty orne mieszkańców wsi Wilga i Holendry. Grunty zostały wywłaszczone przez Grupę Gospodarki Wodnej w Warszawie, a jako ekwiwalent za utracone ziemie przekazano mieszkańcom łąki z majątku Wilga lub wypłacono pieniądze na początku kwietnia 1942 r.

Nowy przekop zaczynał się od istniejącego drewnianego mostu na rzece i prowadził w linii prostej do wału wiślanego pomiędzy Holendrami a Wólką Gruszczyńską. Do prac ziemnych sprowadzono specjalną koparkę na gąsienicach, zwaną z języka niemieckiego „Bagier” (czyli czerparkę, pogłębiarkę). Wybraną ziemię z przyszłego koryta rzeki koparka sypała na wały rzeczne. Oprócz tego ziemię na wały pobierano ze starych grobli rzecznych i pól znajdujących się w pobliżu wału. Tę pracę wykonywali robotnicy najemni rekrutujący się w większości z okolicznej ludności i mieszkańców Warszawy. Przywiezieni samochodami robotnicy z Warszawy zamieszkali u wilżańskich gospodarzy w prymitywnych warunkach – na oborach, w komórkach i stodołach[6]. Posiłki dla pracujących przygotowywały kobiety z Wilgi, a spożywano je w baraku z kuchnią usytuowanym obok sypanego prawobrzeżnego wału. Ziemię na wały wożono taczkami lub wagonikami po ułożonych torach.

Kopanie rzeki Wilgi przez koparkę „Bagier”
Kopanie rzeki Wilgi przez koparkę „Bagier”

Polscy robotnicy najemni mieli ułatwioną pracę przy transporcie, ponieważ wykorzystywali małą lokomotywę spalinową, która ciągnęła 4-6 wagoników z ziemią po torach ułożonych od miejsca załadunku do miejsca ich opróżnienia na wale. W okresie zimowym 1940/1941 r. zaprzestano dalszych prac przy regulacji rzeki.

Żydzi pracujący na boso przy wybieraniu ziemi na polach Pólko – Norzyce i ładowaniu jej do wagoników, które następnie pchali ręcznie na usypywany wał rzeczny.
Żydzi pracujący na boso przy wybieraniu ziemi na polach Pólko – Norzyce i ładowaniu jej do wagoników, które następnie pchali ręcznie na usypywany wał rzeczny.

W celu zwiększenia tempa realizacji i obniżenia kosztów inwestycji zaplanowano użycie taniej siły roboczej, czyli Żydów z getta warszawskiego. W związku z realizacją tych planów postanowiono utworzyć obóz pracy przymusowej. Obozy tego typu istniały na terenie dystryktu warszawskiego już w 1940 r.[7] Przyszły obóz pracy zlokalizowano na terenie Osiedla Wczasowego Wilga nad Wisłą obok budynku kasyna. Dlatego w niektórych dokumentach niemieckich obóz występuje pod nazwą Lager „Wilga – Kasino”. Obóz obejmował obszar około 3, 5ha należącego przed wojną do Zarządu Osiedla.

Na terenie obozu znajdował się piętrowy murowany budynek przedwojennego kasyna mieszczący kuchnię, lazaret, mieszkania dla służb obozowych oraz pomieszczenia dla konserwatorów. Od zachodniej strony kasyna postawiono dwa drewniane baraki, pomiędzy budynkiem kasyna a barakami znajdował się plac apelowy. Obóz otaczało ogrodzeniem z drutu kolczastego. Obóz nie posiadał wież strażniczych. Główna brama obozowa znajdowała się od strony południowej (dzisiejsza ul. Brzozowej na wprost ul. Podgrzybków) obok niej znajdował się barak dla strażników obozowych, a po przeciwnej stronie bramy w ogrodzeniu była furtka. Od bramy prowadziła droga (ul. Huberta, obwodnica, ul. Akacjowa) do miejsca wykonywanej pracy. Więźniów w obozie i podczas pracy pilnowali strażnicy (Lagerschutz), pochodzący z wolnego werbunku. Byli to ochotnicy, głównie Ukraińcy, którzy po dwutygodniowym kursie i „wyjaśnieniu” (indoktrynacji) kwestii żydowskiej zostali skierowani w końcu marca 1941 r. do obozów pracy. Lagerschutz podlegał bezpośrednio SS.

Wznowienie prac melioracyjnych przy rzece z wykorzystaniem Żydów zaplanowano już w marcu 1941 r., o czym świadczy złożone zapotrzebowanie na robotników pochodzących z getta warszawskiego. Przewidziano wysłanie do obozów 23 tys. Żydów, urodzonych w latach 1881 – 1924. Zaplanowano wysłanie pierwszych transportów w dniach od 21 marca do 16 maja 1941 r., lecz faktycznie zaczęto je organizować dopiero w kwietniu, o czym świadczy pismo Dr Wielikowskiego[8] z dnia 19 kwietnia 1941 r. do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie: „Poruszyłem również sprawę wydarzeń ostatniej doby na tle poboru do Obozów Pracy. Bądź, co bądź zgłosiło się około 20000 ochotników, niezgłoszenie się w I-szym terminie tłumaczy się z jednej strony zbiegiem terminów ze świętami, a z drugiej najprawdopodobniej ludność żydowska pozostaje jeszcze pod wrażeniem zeszłorocznych wydarzeń”[9].

Wzmiankowane wydarzenia dotyczyły warunków sanitarnych i wyżywienia w obozach pracy utworzonych na ternie GG. Były zapewne ciężkie skoro powodowały niechęć dobrowolnego zgłaszania się do pracy. Te obawy próbował rozwiać Komisarz Dzielnicy Żydowskiej w Warszawie Mohns, zapewniając Wielikowskiego, „że nowo wybudowane baraki w Obozach i stworzone warunki sanitarne są w tym roku zupełnie zadawalające i że podjęto wszelkie środki dla zapewnienia zatrudnianym w Obozach dobrego wyżywienia”[10]. Mimo to obawy istniały nadal, ponieważ Wielikowski pisał do ŻSS w Krakowie, żeby udzielano mu informacji „o miejscowościach, w których znajdują się obozy, warunkach sanitarno-higienicznych w obozie, o warunkach wyżywienia robotników, wynagradzania i traktowania, pod czyim zewnętrznym dozorem znajdują się obozy, o stanie wyekwipowania obozowiczów, czy i w jakiej formie została zorganizowana pomoc obozowa itd.”[11]. Na wysłane pisma i swoje obawy Wielikowski otrzymał informację, że sprawa warunków została poruszona na konferencji w dniu 25 kwietnia, na której dr Weichert zapewniał, „że w tym roku w obozach pracy zupełnie inaczej wyglądać będzie, niż w roku ubiegłym”[12].

Zebrana pierwsza grupa (20000) ochotników do obozów pracy rekrutowała się w większości z Żydów „przesiedleńców”, którzy przybyli do getta spoza Warszawy. Robotnicy przeznaczeni do wykonywania różnych prac mieli otrzymywać ustalone wynagrodzenie. „Według zarządzenia Władz, praca w Obozach nie jest t.zw. Zwangsarbeit (przymusowa praca – przypis autora), a stanowi t.zw. Lohnarbeit (najemna praca), robotnicy mają otrzymywać zł. 3,20 dziennie po potrąceniu kosztów wyżywienia, świadczeń socjalnych i zł. 4 tygodniowo na wydatki kieszonkowe na miejscu, rodzina obozowicza otrzyma za pośrednictwem Transferstelle (urząd do kontaktów handlowych, gospodarczych ze stroną aryjską, powołany 01-12-1940 r.) zł. 10 tygodniowo”[13].

Przyszłych robotników poddano oględzinom lekarskim celem ustalenia ich przydatności do pracy. Ze wspomnianej grupy przewidziano wysłać m.in. do obozu pracy w Wildze dwa transporty po 200 osób w dniach 21 i 22 kwietnia 1941 r. Były to pierwsze transporty do nowo utworzonego obozu, które odjechały z wyznaczoną liczbą osób i w wyznaczonych terminach.

W drugiej turze zapowiedziano wysłanie do obozów pracy dodatkowo 3900 Żydów z getta warszawskiego. Z braku chętnych wyznaczano osoby lub brano z łapanki, podniesiono również górną granicę wiekową. Wyznaczeni mężczyźni z bogatych rodzin żydowskich kupowali sobie zastępców, którzy najczęściej byli biednymi (niedożywionymi, bez odpowiedniego odzienia) mieszkańcami getta. Nie zwracano uwagi na posiadane dokumenty, a komisja lekarska pobieżnie przeprowadzała badania. Przyszli robotnicy zabierali ze sobą potrzebne rzeczy, takie jak koc i naczynia (miska lub menażka, kubek, łyżka) do jedzenia. Biedni Żydzi najczęściej nie byli odpowiednio wyekwipowani, brakowało im wymienionych rzeczy, jak również odpowiedniej odzieży, a szczególnie spodni i butów. Niektórzy więźniowie mieli stopy okręcone szmatami. Te braki dało się wkrótce odczuć.

Z grupy dodatkowej przewidziano wysłanie do obozu pracy Wilga-Kasino II dwa transporty w dniach 25 i 28 kwietnia po 225 osób. Oba transporty (źle wyekwipowane) odeszły w wyznaczonych dniach z tym, że drugi transport 28 kwietnia liczył 175 osób[14]. Łącznie w tych czterech transportach do obozu pracy w Wildze trafiło 800 Żydów. Każdy z baraków z czterystu więźniami stanowił oddzielny obóz (Lagier). „W obozie istniał samorząd żydowski (Judenrat), na czele, którego stał wówczas Salomonowicz, wyznaczony przez Wydział Pracy Rady Żydowskiej w Warszawie oraz zaakceptowany przez komendanta obozu. Komendantem obozu Wilga-Kasino (Lager I) był Matyjas (Matejec) były wachmistrz żandarmerii, a obozu Wilga-Kasino II (Lager II) H. Zuchowski. Ochronę obozu stanowili strażnicy pochodzenia ukraińskiego[15].

Wśród więźniów znalazł się Mojżesz Passenstajn, funkcjonariusz Służby Porządkowej, który został w dniu 25 kwietnia wcielony przymusowo do konwoju wraz z dwoma innym funkcjonariuszami S.P. Stało się to na rogu ulic Wroniej i Chłodnej, gdzie zwolniono (nie bezinteresownie) z konwoju trzech Żydów, a do grupy roboczej włączono funkcjonariuszy, jako zastępców za zwolnionych.

W związku z tym wydarzeniem Mojżesz napisał skargę do Prezesa Rady Żydowskiej (A. Czerniakowa[16]), w której przedstawił przebieg wcielenia do transportu, podróż do obozu oraz jego wygląd i panujące w nim warunki. „Obozowicze umieszczeni są w jednym z nowo wybudowanym baraku, bardzo wygodnym. Barak wyposażony jest w prycze trzy piętrowe, posiada 2 świetlice wraz ze stołami i ławami, podłogę drewnianą i wentylatory. Chwilowo obozowicze śpią na wiórach, w dniach najbliższych mają otrzymać słomianą podściółkę. Kuchnia znajduje się w oddzielnym budynku (Kuchnia i jadalnia znajdowały się przy budynku kasyna – przypis autora). Na dziedzińcu wybudowana jest latryna typu wojskowego, zaopatrzona w daszek. Budowa drugiego baraku jest na wykończeniu.

W obozie umieszczono około 700 obozowiczów; podzieleni są na 2 kompanie. Ogółem liczba obozowiczów sięgnie w dniach najbliższych do 1000 osób. Organizacja wewnętrzna obozu oparta jest na zasadach samorządu z Kierownikiem Obozu na czele. Obozowicze podzieleni są na oddziały i grupy. Łącznikiem między obozowiczami a Władzą Zwierzchnią jest Kierownik Obozu, wyznaczony przez Wydział Pracy Rady Żydowskiej w Warszawie. Wybór Kierownika Obozu musi być akceptowany przez Komendanta Obozu. Skład osobowy obozu, w którym zostałem umieszczony, dzieli się wyraźnie na 2 różne pod względem socjalnym warstwy. Jedna warstwa około 60% ogólnej liczby obozowiczów, składa się z robotników, wolontariuszy, ludzi zdrowych, zdatnych do prac melioracyjnych i ziemnych. Ludzie ci byli badani przez Komisję Lekarską i uznani za zdolnych. Druga warstwa rekrutująca się z ludzi, których przygodnie złapano na ulicy i bez badania lekarskiego włączono do obozu, chorych, wycieńczonych, zawszonych, świerzbowatych, niezdolnych unieść łopaty. Warstwa ta jest zupełnie niewyekwipowana: bez koców, w łachmanach zamiast ubrań, bez obuwia, nie mają nawet łyżek i misek. Z powodu braku ekwipunku dochodzi codziennie do kradzieży, awantur bójek między obozowiczami. Niewyekwipowani w miski, bardzo często z tej racji nie mogą korzystać z obiadów. Bez koców marzną w nocy z zimna i nie mogą rozgrzać nóg podczas prac melioracyjnych przemoczonych. Brak obuwia był powodem, że niektórzy obozowicze zmuszeni byli w chłodnych deszczowych dniach kwietniowych brodzić w wodzie boso.

Zaprowiantowanie obozowiczów składa się z 20 dkg. chleba z marmoladą, kawy, i zupy. Podczas mego pobytu zupa ta składała się z brudnej lury, bez kaszy i kartofli/na dnie miski znalazłem osad kartoflany/. Ja byłem szczęśliwcem i znalazłem w mojej zupie pół kartofla robaczywego.

Dla dokładności stwierdzić muszę, że obiady dla pierwszej kompanii przed przybyciem naszej kompanii były o wiele lepsze. Pogorszenie nastąpiło prawdopodobnie z powodu przybycia nowych 225 obozowiczów. Byłem świadkiem wydawania obozowiczom starszym z pierwszej kompanii po 2 jaj na osobę. W mojej obecności obozowicze poskarżyli się przed Naczelnikiem obozu na kuchnię. Jeden obozowicz za (brak tekstu dalszej relacji)”[17].

Podobnej treści relację złożył J. Moszman, drugi z funkcjonariuszy S.P.[18], który napisał: „Powróciłem z obozu pracy z Wilgi, jako ocaleniec. Otrzymywałem tam do jedzenia 20 deko chleba, wodę i kartofle. W nocy miały miejsce alarmy, od 2 w nocy, i odbywały się ćwiczenia wojskowe do 4 rano. Potem szliśmy (do pracy) przy wodzie 4 kilometry do 1 po południu. Bito nas kijami a strażnicy zachowywali się jak barbarzyńcy. Obrzucali nas przekleństwami, że „wy zamordowaliście naszego Petlurę”. Miałem jeszcze z domu trochę pieniędzy. Nie mogłem wytrzymać z głodu, kupiłem za własne pieniądze 2 jajka. Zrobiono specjalną rewizję i zabrano każdemu, tę odrobinę pieniędzy, które miał przy sobie. Ja miałem 22 złote. Ludzie byli gorzej traktowani niż psy, spaliśmy na deskach nieheblowanych”[19]. Po trzech dniach funkcjonariusze S.P. zostali zwolnieni z obozu. Inni obozowicze zostali zwolnieni po dziesięciodniowym pobycie.

Przybyły do getta warszawskiego transport wynędzniałych obozowiczów przywiózł ze sobą dwa trupy. Na drugi dzień z tego transportu zmarły dalsze dwie osoby. W obozie w wyniku pobicia zmarło dwóch więźniów, z wycieńczenia dziewięciu, czterech innych zastrzelili strażnicy (Lagerschutz).

Strażnicy stosowali wobec więźniów różne szykany (karne ćwiczenia; przysiady, czołganie, nocne alarmy) połączone z ciągłym biciem o różnej porze dnia[20]. Więźniów bito w obozie w trakcie wykonywanej pracy oraz w czasie przemarszów, podczas których kazano śpiewać piosenkę zawierającą w jednej ze zwrotek następujący tekst:

„Marszałek Śmigły-Rydz

nie nauczył nas nic,

przyszedł Hitler złoty

i nauczył nas roboty”[21].

Oprawcy najczęściej wykorzystywali do bicia pałki drewniane i gumowe, bito również kolbami karabinowymi, a także kopano więźniów. Oprócz kar cielesnych strażnicy stosowali wymuszenia pieniędzy, o czym świadczą relacje J. Moszmana i Passensteina, który napisał: „28-IV- rb. jeden ze strażników Lagerschutzu zwrócił się do grupy Hirszkiewicza z żądaniem dostarczenia do 4-ej pp. z (brak tekstu, żądanej kwoty) w przeciwnym razie groził represjami i ciężką pracą. Obozowicze w obawie przed tą zapowiedzią przystąpili do zbiórki, ale (brak tekstu) niż zł. 30 – zebrać nie mogli. Gdy przybyli oficerowie niemieccy również obozowicze pierwszej kompani poskarżyli się prze … na podobne fakty ze strony strażników. Oficerowie niemieccy powiedzieli, że za parę dni wrócą i sprawę zbadają”[22]. Inni więźniowie zeznali, że strażnicy kradli im pieniądze, za które kupowali wódkę.

W związku z opisanymi wydarzeniami dr Wielikowski i inż. Szereszewski telefonowali do D. Weicherta z prośbą o podjęcie działań, aby naczelnik Dr Föhlem porozmawiał telefonicznie z Nadinspektorem Arbeitsamtu Zeglerem, który „udzieli mu najdokładniejszych informacji o obozach pracy w okręgu warszawskim. Na skutek jego polecenia przesłuchano 33 osoby, które wróciły po 10 dniowym pobycie w obozie w Wildze pod Garwolinem. Wszyscy jednogłośnie stwierdzają, że racje chleba wynoszą dziennie 10-20 dkg. ponad to otrzymują cienką zupkę i na tym koniec. Ponad to są także wypadki śmierci. Ukraińscy członkowie Lagerschutzu bez żadnego powodu znęcają się nad robotnikami. Komisja niemiecka, która była na miejscu stwierdziła, że wyżywienie jest zupełnie niedostateczne, natomiast Lagerschutz urządził kantynę w tym obozie i pobiera za 1 kg. chleba zł. 12 i podobne ceny za inne artykuły. W obozie zmarło z wycieńczenia i bicia 9 osób”[23]. Dalej czytamy, że „Weichert prosił o przesłanie wszelkich mu informacji w tej sprawie, komunikuje, że napisaliśmy memoriał, który zostanie jutro wniesiony, a który uzupełniony zostanie przez informacje podane przez dr Wielickiego”[24]. Naczelnik prosił, „by mu wszelkie tego rodzaju sprawy (krasse Fälle) podawać natychmiast do wiadomości, a zrobi wszystko, by zapobiec wszelkim nadużyciom”[25]. Prosił również, by wiadomości były dokładne, stwierdzone i poparte dowodami.

Cwaj Mendel, jeden z 33 przesłuchanych osób, zeznał: „21 kwietnia 1941 przybyłem do obozu w Wildze. Byłem tam zatrudniony przy taczkach. Strażnicy obozu bili mnie w czasie pracy pałkami drewnianymi. Otrzymywałem codziennie ok. 15 dkg. chleba – właściwie powinienem otrzymywać 20 dkg., ale zawsze czegoś brakowało. Prócz tego dostawałem zupę – czystą wodę. Widziałem, jak wartownicy bili robotników w czasie pracy. Po pracy, gdy byliśmy zmęczeni, wartownicy kazali nam śpiewać, a gdy nie chcieliśmy śpiewać, musieliśmy upadać na ziemię i pełzać w błocie. Gdy wczoraj odjeżdżaliśmy z Garwolina wartownicy bili nas. Zmęczonym nie pozwalali wsiąść na wóz. Trzy osoby, z których dwie później zmarły były bite po drodze przez wartowników pałkami”[26].

Więźniowie uznani przez lekarza obozowego za chorych i kalekich otrzymywali połowę racji żywnościowej. Niektórych chorych zwalniano z obozu. Abraham Łubartowski zeznał: „Po przybyciu do Garwolin-Wilga lekarz zwolnił mnie z powodu wrzodu. Nie byłem w obozie. W drodze z Wilgi do Garwolina bili mnie wartownicy pałką gumową albo kijem. Brali od chorych ok. zł. 40 na opłatę samochodu z Wilgi do Garwolina. Te pieniądze jednak zatrzymali dla siebie a nam nie dostarczyli samochodu. Chorzy musieli iść pieszo z Wilgi do Garwolina, będąc ciągle bitymi. Na dworcu na Pradze w Warszawie głodujący dali strażnikom zł. 25 na zakup chleba. Strażnik zapisał sobie nazwisko, kazał na siebie czekać. W końcu pociąg odjechał strażnika nie było widać i zł. 25 przepadło”[27].

Obozowicze, którzy wrócili „jednomyślnie oświadczyli, że chętnie byliby pracowali, gdyby tylko otrzymali należyte wyżywienie i mieli zapewnione bezpieczeństwo osobiste. Wszyscy wyrażali się z dużym zadowoleniem o stosunku miejscowej ludności wiejskiej, która bezskutecznie usiłowała przyjść obozowiczom z pomocą dostarczając żywności, bądź całkiem bez zapłaty, bądź też za niewielką cenę”[28]. Nadmienić należy, że obozowiczom było zabronione nabywanie wszelkich produktów od miejscowej ludności. W związku z tym zarządzeniem, strażnicy obozu wykorzystywali okazję, by sprzedawać produkty po cenach lichwiarskich w utworzonej przez nich kantynie. Za chleb o wadze 5-8 dkg robotnicy płacili 1,50zł., 15dkg – 2 zł, 1kg – 10-15zł. Jedna paczka papierosów marki „Club” kosztowała 2,50 zł, a jeden papieros marki „Junak” – 0,05 zł, Baton (czekoladowy) – 0,25zł.

W sprawie warunków panujących w obozach pracy zostało wysłane pismo do Prezydium Żydowskiej Samopomocy Społecznej, w którym czytamy, że „kilkuset robotników wróciło z obozu, jako niezdolnych do pracy. Robotnicy wrócili w stanie niesłychanie opłakanym, absolutnie omdleni i wyczerpani. Niektórzy mieli na sobie ślady pobicia. Pierwszy transport przywiózł ze sobą 2 trupy. Cały szereg obozowiczów sprowadzonych do Warszawy składa protokolarne zeznania przed Radą Starszych. Nie są one wyczerpujące, zawierają tylko część faktów i dotyczą tylko części obozu. Przytoczone jednak fakty pokrywają się w zupełności. Widok powracających obozowiczów wywołuje wśród ludności żydowskiej stan kompletnej depresji. Wyżywienie obozowiczów jest absolutnie niedostateczne, obozowicze głodują, dlatego duża część jest niezdolna do pracy. Poprawiły się warunki sanitarne. Najgroźniejszym zaś objawem jest traktowanie obozowiczów przez tzw. Lagerschutz. Poszczególne zeznania roztaczają pod tym względem tak ponury obraz, że żadną miarą niepodobne nad nimi przejść do porządku”[29]. Zdaniem Wielikowskiego odwołanie Lagerschutzu i zastąpienie go przez funkcjonariuszy Żydowskiej Służby Porządkowej, położyłoby kres nadużyciom oraz wzmocniłoby przeświadczenie obozowiczów, co do ich bezpieczeństwa. Pismo podpisał Wielicki i uznał je, jako ekspresowe do wysłania. Przybyli obozowicze, którzy zostali uznani przez komisję lekarską za niezdolnych do pracy byli poddani kwarantannie na ul. Leszno 109. Przebywali tam również przyszli obozowicze, oczekując na transport do wyznaczonych obozów.

Następną grupę około 5500 Żydów z getta warszawskiego zaczęto wysyłać do obozów pracy na przełomie kwietnia i maja, lecz między 2 a 6 maja nastąpiła przerwa w związku z niesprzyjającymi warunkami atmosferycznymi. Ta grupa przechodziła badania przed komisją lekarską. Podniesiono również górną granicę wieku do 50 lat. O ile frekwencję uznano za zadawalającą, to „odsetek uznanych za niezdolnych do pracy t.zw. odroczonych jest bardzo znaczny”[30].

W związku z zebranymi dowodami dotyczącymi tragicznych warunków w obozach pracy na terenie dystryktu warszawskiego Wielikowski w towarzystwie Hauptmana Meisnera (mającego nadzór nad obozami) i innych kontrolujących przeprowadzili w dniach 8 i 9 maja wizytację obozów Grupy Kampinos. Po wizytacji w obozach (Piekło, Narty) stwierdzono, że warunki aprowizacyjne uległy nieznacznej poprawie, a także poprawiły się stosunki Lagerschutzu do obozowiczów. W następnej kolejności przewidziane do kontroli były obozy na prawym brzegu Wisły tj. w Łękach, Stoku Ruskim i Wildze. Kontrolę tę przeprowadził Wielikowski w towarzystwie Hofmana (dyrektor powiatowego Arbeitsamtu) i Auerswalda (Komisarz Żydowskiej Dzielnicy) w dniu 20 maja[31].

Wyniki powyższych kontroli poskutkowały wniesieniem memoriału w sprawie obozowiczów, w którym zawarto postulat „by praca odbywała się na zmianę w ten sposób, by robotnicy po trzech tygodniowej pracy zostali zwolnieni. Przy dłuższym, bowiem przebywaniu w obozach zachodzi obawa wyczerpania pracowników”[32].

W 1941 r. wzrosło zapotrzebowanie na robotników i zaczęto przysyłać do obozu pracy w Wildze grupy robotników z okolicznych gett. Z getta żelechowskiego, w którym przebywało najwięcej Żydów wysyłano grupy liczące po sto osób. Jak wspomina Halina Gedenken, latem 1941 r. w getcie żelechowskim zaczęły się roboty przymusowe. Ona pracowała we dworze Jarczew, a jej brat przebywał wówczas w obozie pracy w Wildze, gdzie warunki były bardzo ciężkie[33]. Takie warunki stały się okazją dla żelechowskiego Judenratu zdobycia dodatkowych pieniędzy na pokrycie swoich kosztów utrzymania poprzez sprzedaż bogatym Żydom „zwolnienia” od obowiązku prac przymusowych[34].

Sprawą obozu pracy w Wildze interesowały się także struktury państwa podziemnego. W raporcie dla Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj „Aneks” informował: „Robotę prowadzi przedsiębiorstwo polskie, które daje znośne wyżywienie. Straż obozowa ograbia pracujących tak, że do ich rąk dochodzi jedynie 40-50 gram chleba oraz rzadka zupa. Zagrabiony chleb sprzedają w kantynie obozowej (przedsiębiorstwo jednego z członków straży) po 12-13 zł. kilo. Praca trwa 12 godzin na dobę, po czym przez 2 godziny odbywają się dla wszystkich ćwiczenia karne polegające na „padnij”, „powstań” i całowaniu ziemi. Pracownicy mieszkają w niewykończonych barakach, zimno dotkliwe. W pierwszych dniach po przybyciu do obozu zmarło 9 osób, których pochowano we wspólnym dole przy drodze. Stan zdrowia pracujących opłakany (składali się oni z elementu łapanego na ulicy bez wyboru), warunki miejscowe jeszcze go potęgowały. Pewnego dnia komendant kazał wystąpić wszystkim chorym. Obito ich specjalnie struganymi kijami: grubszymi do bicia, cieńszymi do rękojeści. Po obiciu zakwalifikowano 125 do odesłania do Warszawy”[35].

W 1941 r. przy pracach regulacyjnych rzeki Wilgi pracowali Polacy, Żydzi i Rosjanie. Liczba Żydów przebywających w obozie pracy na Osiedlu wynosiła wiosną 800 osób, a jesienią wzrosła do 1000[36]. Latem do prac przy rzece zaangażowano około 80 -100 jeńców radzieckich. Jeńcy mieszkali początkowo w baraku blisko miejsca wykonywania prac ziemnych a następnie w obozie pracy, gdzie mieli wydzielone miejsce. Jeńcy wykonywali groblę oddzielająca pola uprawne od tymczasowego koryta rzeki (ul. Wiślana) oraz prace niwelacyjno-wykończeniowe przy wale rzecznym. Dużą grupę stanowili Polacy, jako robotnicy najemni.

Grupa jeńców radzieckich i osób nadzorujących prace przy wykonywaniu szalunków na nowo budowanym moście.
Grupa jeńców radzieckich i osób nadzorujących prace przy wykonywaniu szalunków na nowo budowanym moście.

W tym czasie Inspekcja Gospodarki Wodnej w Siedlcach na podległym terenie zatrudniała 5 – 6 tys. osób, w tym 1500 – 2000 Żydów, 1300 jeńców radzieckich i 2 – 3 tys. Polaków (robotników wolnonajemnych i więźniów)[37].

W czasie późnej jesieni, zimy i wczesnej wiosny prace przy regulacji rzeki były wstrzymane. Wznowiono je wiosną 1942 r. Wówczas do obozu kierowano głównie Żydów z gett znajdujących się w okolicznych miejscowościach. Do obozu przybywały również kobiety, które razem z mężczyznami pracowały przy rzece.

W 1942 r. strażników ukraińskich prawdopodobnie już nie było, ponieważ głównym nadzorcą nad pracującymi był Żyd Gwiazda pochodzący z Sobień Jezior i mający do pomocy w nadzorze nad więźniami innych Żydów. Nadzorcy nosili na rękawach opaski z dużą gwiazdą Dawida i uzbrojeni byli w kije lub gumowe pałki. Według zeznań świadków, podczas przemarszów do i z pracy lub kąpieli więźniowie byli pędzeni jak bydło pod uderzeniami pał strażników żydowskich. Więźniów przy pracach pilnowali także polscy strażnicy Marian Markiewicz, Pietrzak i Pawelec uzbrojeni jak żydowscy nadzorcy.

ŻSS i okoliczne Judenraty organizowały pomoc dla obozowiczów. Dostarczano buty i odzież drelichową, przysyłano paczki żywnościowe i lekarstwa do obozowej izby chorych. Brak należytych warunków sanitarnych i higienicznych sprzyjał występowaniu chorób wśród więźniów takich jak tyfus, czerwonka czy dur brzuszny. Dla zapewnienia jakiejkolwiek higieny osobistej więźniów prowadzono do codziennej kąpieli nad rzekę Wisłę w Skurczy. Nadmienić trzeba, że w obozie była tylko jedna studnia kopana.

Pomoc z zewnątrz wpłynęła na „poprawę warunków” w obozie. Podczas przemarszów przez wsie Wilga lub Skurcza więźniowie wpadali do obejść gospodarskich, szukając czegoś do jedzenia. Najczęściej udawało im się znaleźć żarcie przygotowane dla kur lub świń (ugotowane ziemniaki z ospą i zielonką). Widząc nadchodzących więźniów mieszkańcy wsi niejednokrotnie sami podawali im wcześniej przygotowane produkty żywnościowe. Pomoc ta nie udawała się, gdy więźniów konwojowali strażnicy pochodzenia ukraińskiego, ponieważ bili darczyńców[38]. Na jesieni, podczas zbiorów plonów prowadzonych na polach w pobliżu wykonywanych prac, chłopi dawali więźniom lub więźniowie sami brali ziemniaki, buraki, brukiew, marchew.

Pomagali Żydom nadzorujący prace melioracyjne inż. Kazimierz Matula i jego zastępca inż. Leonard Kabulski – oficerowie Organizacji Wojskowej. Wśród kadry inżynierskiej był inż. Jan Sterna żołnierz AK z placówki w Osiecku[39].

Poprawa warunków bytu w obozie, polegająca na lepszym traktowaniu więźniów, wyżywieniu czy zakwaterowaniu, spowodowała, że do obozu przybywało potajemnie wiele dzieci na dożywianie przy boku swoich ojców i krewnych. Złagodzony reżim pozwalał również na ostrożne oddalanie się od obozu i prowadzenie handlu[40].

Handel żywnością odbywał się przez bramę obozu. W procederze tym uczestniczyły dzieci, które były tolerowane przez ochronę obozu. Przedmiotem handlu były przyniesione przez dzieci produkty: ziemniaki, placki ziemniaczane lub placki wykonane z ziemniaków i mąki żytniej, marchew, buraki. Dzieci otrzymywały od więźniów pieniądze lub inne rzeczy na wymianę. Jak wspomina Władysław Zawadka, w sierpniu 1942 r. prowadząc razem z innymi dziećmi handel przez bramę z Żydami, zostali zapędzeni przez strażników na skraj obozu, gdzie również zapędzono wszystkich więźniów (był to pora, gdy więźniowie powrócili z pracy). Tam zobaczył ustawiony karabin maszynowy i grupę (około szesnastu) młodych dziewczyn stojących nad wykopanym już dołem. Przewidując, co zaraz się stanie, bał się, że i jego może spotkać taki sam los. Według jego relacji kobiety te zostały przywiezione samochodem przez Niemców spoza obozu. Powodem egzekucji miał być rzekomy stosunek seksualny jednej z Żydówek z Niemcem[41]. Egzekucji dokonali Niemcy, którzy je przywieźli, a dół znajdujący się poza obozem zakopali Żydzi z obozu. Była to prawdopodobnie pierwsza taka zbiorowa egzekucja, następne już w wkrótce miały nastąpić.

Kierowane do obozu grupy robotników zmieniały się co kilka miesięcy. 1 czerwca w grupie z Żelechowa znalazł się Jonatan Klepfisz, Przewodniczący Delegatury Ż.S.S. w Żelechowie. Będąc na krótkim urlopie w Żelechowie napisał pismo z datą 9 sierpnia, w którym informował Prezydium Ż.S.S. w Krakowie, „że być może w najbliższych dniach zostanie zwolniony z obozu w Wildze, w którym przez cały czas pobytu pełnił funkcję kierownika i sekretarza”[42]. Klepfisz nie wspomniał, że nie przebywał w obozie, lecz na plebanii u proboszcza w Wildze. „Spowodował on donos do Niemców o łagodniejszej dyscyplinie obozowej oraz żądał wymiany liberalnych policjantów, tzw. granatowych, dotychczas pilnujących obozu, ale na dodatek wyłudził od swych „braci” duże sumy w złocie i dolarach. Za otrzymywane pieniądze obiecywał obozowiczom następną dobrą pracę, lecz nic im nie pomógł i wkrótce zniknął wraz z całym wyłudzonym od ludzi majątkiem.”[43].

Dr Ludwig Fischer - gubernator dystryktu warszawskiego (widoczny w środku), wizytuje prace odwadniające na rzece Wildze, podczas podróży po powiecie garwolińskim. Data wydarzenia: 1942-07
Dr Ludwig Fischer – gubernator dystryktu warszawskiego (widoczny w środku), wizytuje prace odwadniające na rzece Wildze, podczas podróży po powiecie garwolińskim.
Data wydarzenia: 1942-07

W lecie 1942 r. Niemcy nadal żądali Żydów do prac przymusowych. Jednocześnie docierały do miasta pogłoski o deportacji Żydów z województwa lubelskiego do obozów śmierci. Judenrat żelechowski wysłał 500 Żydów do obozów pracy w Wildze i w powiecie Mińsk Mazowiecki. W obliczu wiadomości o deportacji żelechowscy Żydzi raczej chcieli iść do pracy przymusowej, mając nadzieję, że ta ich uratuje przed wywiezieniem. Wykorzystał tą sytuację Klepfisz, który Żydom z getta żelechowskiego załatwiał pobyt w obozie pracy za kosztowności i pieniądze. W wyniku tej działalności zgromadził znaczny majątek. Przed opuszczeniem obozu przez Żydów ks. Szczepański prawdopodobnie wywiózł go samochodem do Siedlec, gdzie Klepfisz się ukrył.

Po likwidacji żelechowskiego getta, 30 września 1942 r., Niemcy pozostawili w nim grupę 50 mężczyzn, którzy stanowili żydowską policję i straż pożarną. „Zatrudniono ich przy grzebaniu zwłok pomordowanych oraz zbieraniu żydowskiego majątku. Po ukończeniu tych prac większość z nich posłano do obozu pracy w Wildze, a wkrótce przeniesiono do obozu pracy w okolicy Sobolewa, gdzie prawie wszyscy zginęli[44].

We wrześniu 1942 r., przed wysiedleniem Żydów z Parysowa, tamtejszy Judenrat musiał dostarczyć podwójną liczbę robotników do obozów pracy w Wildze i w okolice Sobolewa. W grupie skierowanej do obozu w Wildze znalazł się Israel Herc ze swoim szwagrem. Pierwszy z nich tak relacjonował: „We wsi Wilga, gdzie pracowałem przy melioracji rzeki Wilgi. Tam był obóz pracy od 1940 roku. Każde miasteczko musiało dostarczyć określoną liczbę robotników po 100 osób. Tam byli skoszarowani. Judenrat, co kilka miesięcy zmieniał do pracy. Posiłki pracujący dostawali z Judenratu.”[45]. W obozie tym przebywał już wcześniej jego młodszy brat  – Moier Herc, który wspominał: „Panowała tam straszna nędza. Z bratem i szwagrem wydarliśmy się z tego piekła”.

Po ucieczce z obozu ukrywali się oddzielnie u okolicznych chłopów. Moier wspomina, że ostatni „wieśniak”, który go ukrywał bał się go trzymać i dlatego poszedł do obozu w Chyżynach, o którym napisał: „W Chyżynach był obóz około 80 – 90 osób, głównie kobiety z różnych miasteczek, które dobrowolnie poszły do Wilgi. Wszystkie zostały rozstrzelane. Wśród zastrzelonych była wnuczka handlarza lasem na dużą skale, który mieszkał w Warszawie do wojny. Ta dziewczynka przed śmiercią przeklinała niemieckich żandarmów”. Według Moiera prawdopodobną przyczyną było to, że „Przed śmiercią znęcano się nad nią”[46].

Podobne morderstwo opisał w swojej relacji G. Moszek: „Rano pewnego dnia (…) zauważyłem dużo kobiet z dziećmi i kilku mężczyzn dobijających się do władz obozowych, wejścia na teren obozu (…). Krzyki i płacz kobiet i dzieci ani na chwilę nie ustawały. Byli to ludzie, którzy cudem uratowali się od akcji przeprowadzonych w miastach: Sobolew, Żelechów, Łaskarzew itp. W godzinach popołudniowych (…) zauważyłem nagle, że wśród Żydów znajdujących się po drugiej stronie obozu powstałą panika spowodowana nagłym przyjazdem żandarmów. Żandarmi okrążyli grupę Żydów (w grupie było 90% kobiet z dziećmi) liczącą ok. 150 osób i odprowadzili jakieś 30 m od obozu dalej w głąb lasu. (…) Po krótkim czasie usłyszałem strzały. To żandarmi strzelali do Żydów, zabijając wszystkich na miejscu. (…) Nikt nie pozostał przy życiu, po czym wykopano jeden duży grób i wspólnie wszystkich w tym grobie pochowano”[47].

Najbardziej wstrząsający zapis zbrodni w obozie przedstawiła Estera Walkman, Żydówka z Łaskarzewa, która podczas likwidacji getta łaskarzewskiego (od końca września do listopada 1942 r.) znalazła się w grupie 200 osób skierowanych do obozu w Wildze. Pozostałych Żydów z getta w Łaskarzewie w liczbie 900 wywieziono do obozu w Treblince, a 200 osób zamordowano na miejscu[48]. Swoje przeżycia z obozu tak opisała: „Niedaleko Łaskarzewa w Wildze był obóz pracy, w którym zatrudniano wielu Żydów, także z naszego miasteczka. Żydzi ci byli, lub mieli być wykorzystani do budowania wałów ochronnych i do regulowania Wisły. Liczni żydowscy mężczyźni chcąc żyć zgłaszali się sami, bez dodatkowego nacisku, do pracy w obozie. Warunki w tym obozie były fatalne, ale woleli to niż śmierć w wagonach. Żydzi uważali, że póki oczy żyją, to warto na wszelki sposób się ratować. Hitlerowscy sadyści zauważyli, że skoro Żydzi tak chętnie zgłaszają się do roboty, należy im życie utrudnić i o ile do niedawna przyjmowali pojedyncze osoby do obozu, o tyle teraz zakazali. Żydzi gromadzili pieniądze na łapówki tylko po to, by uchronić się przed “wysiedleniem” przed “wagonami”. Mężczyźni zatrudnieni w obozie pracy pozostawili swoje żony i dzieci poza obozem. Chęć życia doprowadziła do tego, że któregoś dnia poza obozem zjawiły się kobiety z dziećmi, żądały wpuszczenia do obozu. Postawiły hitlerowskim oprawcom kilka warunków: po pierwsze – chciały uzyskać gwarancję, że nie zostaną wysiedlone ani załadowane do wagonów. Po drugie – za swoją ciężką pracę chcą dostawać lepsze jedzenie. Po trzecie – żądają spokoju, gdyż nie chcą żyć w ciągłym strachu z powodu wysiedlenia. Po czwarte – chcą żyć razem ze swoimi mężczyznami. Mówiły, że jeśli los skazuje je na śmierć, to niech, chociaż stanie się to wraz z ich mężami. Ponieważ żyliśmy razem, chcemy również razem umierać. Pragnieniem jednak tych kobiet było żyć. Dwie kobiety, najbardziej poszkodowane, stały poza obozem, waliły w kolczaste ogrodzenie obozu. Ich mężowie patrzyli na swoje zdesperowane kobiety. Na ich widok też zaczęli płakać. Prosili kobiety, aby szukały kryjówki dla siebie i swoich dzieci, a one trwały przy kolczastych drutach. Dopiero na trzeci dzień od pojawienia się kobiet w pobliżu obozu, hitlerowcy otoczyli teren ze wszystkich stron i tak przemówili do kobiet: “Nie bójcie się, nie przyszliśmy was zabić, lecz dać wam pracę. Która z was odda więcej złota bez nacisku, szybko otrzyma pracę!” Każda ze stojących kobiet zaczęła ściągać pierścionki z palców i inne kosztowności. A kiedy już hitlerowcy dostali to, na czym im zależało, wydawało się, że kobiety zostaną wpuszczone za druty obozu. A tu nastąpiła konsternacja, bo jeden z gestapowców zawołał: “Szukajcie dalej, która z was odda więcej złota, otrzyma pracę w pierwszej kolejności.” Znalazły się takie żydówki, które miały jeszcze coś do oddania, nawet najwartościowsze pamiątki rodzinne, obrączki ślubne. “A więcej!” dorzucił gestapowiec. I nagle gestapowiec wybrał spośród stojących kobiet kilka i odprowadził w stronę lasu, nie w stronę obozu. Kiedy dotarły do lasu, zostały rozstrzelane, stojące poza obozem kobiety słyszały odgłosy strzałów. Tak, więc zrozumieliśmy, jaki nas czeka los i w jakiej sytuacji znaleźliśmy się. Kiedy gestapowiec powrócił do nas, by odprowadzić kolejną grupę Żydówek, jedna ze stojących odezwała się w te słowa: My znamy twój diabelsko – bandycki fach i wiemy, co zamierzasz z nami zrobić, ale pamiętaj: Żydzi byli narodem i narodem pozostaną! Przeciw wam, Niemcom, za wasze mordy i bandyckie bestialstwa przyjdzie jeszcze czas krwawej zemsty, za naszą niewinnie przelaną krew nikt z was nie pozostanie, psy będą szarpać waszą wątrobę!”  Gestapowiec wściekł się, uderzył mocno kobietę w głowę, aż pękła, a następnie zastrzelił ją na naszych oczach. A potem po 10 osób prowadził do lasu i likwidował. W dwie godziny zastrzelił 67 kobiet i dzieci. Jedna z żydowskich matek przyciskała do piersi pięcioletnią dziewczynkę. Oprawca do stojącego żandarma powiedział “Tak pięknego dziecka jeszcze nie widziałem”, po czym wyrwał dziecko z objęć matki i bagnetem przeciął na pół. Ostatni wystrzał pozostał dla znajomej Żydówki – gestapowiec uśmiechnął się do niej i powiedział: Widzisz Rachelo, masz szczęście, zabrakło mi jednej kuli, dlatego pozostaniesz przy życiu!” Nie dał jednak za wygraną. Szperając po kieszeniach znalazł zagubioną kulę i wówczas powiedział: “Widzisz, myślałem, że masz szczęście, a wychodzi na to, że twój los jest taki sam jak reszty Żydów!” I zastrzelił tę ostatnią ofiarę”[49]. Opisane wydarzenia miały miejsce prawdopodobnie w październiku 1942 r.

Zamordowanych Żydów grzebano we wspólnych lub pojedynczych mogiłach na jego terenie lub w jego pobliżu od strony dzisiejszych ulic Trakt słoneczny, Brzozowa.

W grudniu 1942 r. Żydzi z obozu wyruszyli pieszo do getta w Sobolewa, lecz długo tam nie przebywali, ponieważ Niemcy zlikwidowali getto 10 stycznia 1943 r., a Żydów wywieźli do Treblinki, gdzie ich zamordowali.

Estera pisze dalej, że w grudniu 1942 r. „Niemcy wywiesili ogłoszenia informujące, że organizują cztery miasta dla Żydów: w Siedlcach, Sobolewie, Kałuszynie i jeszcze w jednym mieście”. W rzeczywistości było to obwieszczenie o stworzeniu żydowskich dzielnic mieszkaniowych w Okręgu Warszawskim. Obwieszczenia gubernatora dystryktu warszawskiego Fischera rozplakatowano 16 listopada 1942. Powołano się na Dziennik rozporządzeń GG o utworzeniu żydowskich dzielnic w okręgach Warszawa i Lublin z 28-10-1942 r. Getta te miały powstać w Warszawie, Kałuszynie (pow. miński), Sobolewie (pow. garwoliński), Kosowie (pow. sokołowski), Rembertowie (pow. Warszawa – wieś) i w Siedlcach[50]. Rok wcześniej ukazało się rozporządzenie generalnego gubernatora Franka mówiące, że „żyd, który w przyszłości opuści nieuprawniony wyznaczoną mu dzielnice żydowską, będzie karany śmiercią”, i dalej, że „tej samej karze podlega ten, kto takim żydom udziela świadomie schronienia lub w inny sposób pomaga (np. przez udostępnienie noclegu, utrzymanie, przez zabranie na pojazdy, wszelkiego rodzaju itp.)”[51].

Z krajów okupowanych Europy jedynie w Polsce wprowadzono karę śmierci za wszelką pomoc udzieloną Żydom i jeńcom radzieckim. Pomimo tak drastycznych represji okupanta, Polacy pomagali i ukrywali Żydów. Mieszkańcy gminy Wilga ukryli wielu Żydów, którzy doczekali wyzwolenia. Były jednak przypadki, że ukrywający i ukrywani tracili życie.

Niektóre publikacje podają informacje, że między odejściem Żydów z obozu, a jego likwidacją w obozie przebywali Polacy nieoddający kontyngentów okupantowi, lecz faktu tego nie potwierdzają okoliczni mieszkańcy. W sprawozdaniu wójta Baczyńskiego z 1 października 1945 r. dla prokuratury w Garwolinie zawarte są bardzo skąpe informacje o obozie, że zlikwidowany został w 1944 r., przebywało w nim przeciętnie 800 Żydów, istniał szpital, panowała epidemia tyfusu oraz że zwłoki rozstrzelanych pochowane są w lesie na Osiedlu Wilga[52].

Po wojnie w 1950 r. Gmina Żydowska w Warszawie zwróciła się z pismem do Gminnego Komitetu Ochrony Osiedla Wilga (działający przy Gminnej Radzie Narodowej pod przewodnictwem Stanisława Sętkowskiego): „Gmina Żydowska w warszawie mająca budynek pod nazwą kasyno”, położone w Osiedlu Wilga, odda go dla celów społecznych Osiedla Wilga pod warunkiem, by na terenie Osiedla wystawić pomnik – pamiętnik w imieniu Gminy Żydowskiej według uznania i projektu Gm. Żydowskiej, by Gminna Rada Narodowa wyraziła tylko zgodę na powyższy projekt.” Pismo powyższe zostało przedstawione na posiedzeniu GRN. Odpowiedzią była informacja, że „GRN po wysłuchaniu tej sprawy postanawia wystąpić do Gminy Żydowskiej m ST. Warszawy o nadesłanie projektu i kosztorysu budowy pomnika, a wówczas G.R.N. poweźmie odpowiednią uchwałę”[53].

Po upływie siedemdziesięciu lat od utworzenia obozu pracy i śmierci więźniów z tego obozu: Żydów i Rosjan, nadal to miejsce jest nieupamiętnione mimo intencji z przed pół wieku. Pozostaje coraz mniej osób przy życiu pamiętające okupację, a czas nieubłaganie zaciera fakty i dowody zbrodni. W związku z tym trudno jest ustalić pewne fakty i wydarzenia związane z obozem. Zebrane materiały, do których miałem dostęp pozwoliły stworzyć powyższe opracowanie. Zdaję sobie sprawę z tego, że jest ono może niewyczerpujące, lecz przybliża czytelnikowi wydarzenia z lat okupacji i eksterminacje polskich Żydów przez niemieckich nazistów na ziemi wilżańskiej.

 

[1] J. Marszałek „Obozy pracy w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939-1945”, Państwowe Muzeum na Majdanku, Lublin 1998, s. 36.

[2] IPN, BU 163/61.

[3] Tamże.

[4] Patrz „Zeszyt Historyczny” nr 15.

[5] AIŻH, „Gazeta Żydowska” z dnia 23-10-1940 r., s. 4.

[6] Jan Węgrzynek relacja ustna z dnia 28 – 08- 2010 r.

[7] Niektóre publikację podają, że obóz pracy w Wildze istniał już w 1940 r. Informacja ta jest nieprawdziwa, autorzy powołują się na „Gazetę Żydowską” z dnia 23-10-1940 r., w której znajduje się wzmianka „Obozy Pracy pod opieką: TOZ-u” ”gdzie wymienione są Obozy Pracy w Dystrykcie Warszawskim i Dystrykcie Lubelskim z liczbą osób, którym TOZ udziela pomocy sanitarnej i lekarskiej, obóz w Wildze jest niewymieniony. Także przywiezieni robotnicy z Warszawy nie mieli na rękawach białych opasek z niebieską gwiazdą Dawida, gdzie był obowiązek ich noszenia od 1-12-1939 r., w 1940 r. nie byli pilnowani robotnicy i nie było strażników.

[8] Gustaw Wielikowski, adwokat, członek prezydium Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Warszawie, Doradca przy Szefie Dystryktu Warszawskiego, zastrzelony 23-04-1943 wraz z innymi członkami prezydium Judenratu po rozpoczęciu walk na terenie getta.

[9] AŻIH, 211/1078, Korespondencja Prezydium ŻSS, Pismo nr 31/41 z dnia 19-04-1941 r., do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie.

[10] Tamże.

[11] Tamże.

[12] Tamże, Pismo nr 3582/41/Wt/D z dnia 28-04-1941 r. od ŻSS Krakowie do Wielikowskiego.

[13] AŻIH, 211/1078, Korespondencja Prezydium ŻSS, Pismo nr 31/41 z dnia 19-04-1941 r. do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie.

[14] AŻIH, Ring I, 671, Daty transportów z getta warszawskiego do obozów pracy dla Żydów na terenie GG.

[15] (red) B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, „Prowincja noc. Życie i zagłada w dystrykcie warszawskim”, IFiS PAN Warszawa 2007, s. 308.

[16] Inż. Adam Czerniaków, ur. 1879 r., w 1909 r. więzień caratu za polskość, w 1919 r. walczył w obronie ojczyzny, senator RP, dyrektor Instytutu Rozrachunkowego Handlu Zagranicznego, we wrześniu 1939 r. nominowany przez prezydenta Warszawy St. Starzyńskiego na prezesa Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, podczas okupacji prezes rady żydowskiej Judenratu. 23-07-1942 r. zażył truciznę sprzeciwiając się wysłaniu transportu dzieci do Treblinki.

[17] AŻIH, Ring. I, 661, Pismo M. Passensztajna.

[18] AIŻH, Ring. I, 607.

[19] ARG I 1193.

[20] Red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, “Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim”, Marta Janczewska – Aneks, „Obóz pracy w Wildze, powiat Garwolin”, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 308.

[21] Stanisława Kowalska, relacja ustna z 17-02-2011 r.

[22] AŻIH, Ring I, 661.

[23] AŻIH, Notatka z przeprowadzonej rozmowy telefonicznej z dnia 4-05-1941 r.

[24] Tamże.

[25] Tamże.

[26] AŻIH, Ring I, 607, Protokoły przesłuchań dotyczące sytuacji w obozach pracy.

[27] Tamże.

[28] AŻIH, Ring I, 211/1078, Korespondencja Prezydium ŻSS, pismo do Prezydium ŻSS w Krakowie, data wpływu 09-05-1941 r.

[29] AŻIH, Ring I, 211/1078, Pismo nr 38/41 z dnia 4-05-1941 r.

[30] Tamże.

[31] AŻIH, Korespondencja Prezydium ŻSS, Pismo z dnia 19-05-1941 r. Nr 41/41 do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie (patrz – Komisarz dla żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w warszawie, syg. 108).

[32] AŻIH, Korespondencja Prezydium ŻSS, notatka z rozmowy telefonicznej z Wielikowskim 21-05-1941 r.

[33] AŻIH, 301/5820, zeznania ocalałych Żydów. (zeznanie Haliny Gedenken z 1962 r.).

[34] http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland, Pinkas Hakehillot Polin: Żelechów.

[35] AAN 202/III/8 k.30, „Aneks” nr 9 do raportu za czas od 16-31 maja 1941 r.

[36] AŻIH, 211/173, notatka prezydium ŻSS, z 8-10-1941 r., że jest 800 robotników pracujących i 180 zwolnionych do domu.

[37] T. Berenstein, „Żydzi warszawscy w obozach pracy przymusowej”, s. 46.

[38] Relacja Władysława Zawadki z dnia 12 września 2010 r.

[39] Z. Gnat-Wieteska, Armia Krajowa Obwód „Gołąb” – Garwolin, Pruszków 1997, s.63.

[40] T. Bednarczyk, „Obowiązek silniejszy od śmierci”, KAW, Warszawa 1982, s. 27.

[41] Relacja ustna Władysława Zawadki z dnia 12 września 2010 r.

[42] AŻIH, 211/1180, Pismo Klepfisza Jonatana z dnia 9-08-1942 r. do Prezydium Ż.S.S. w Krakowie.

[43] T. Bednarczyk, op. cit., s. 27.

[44] http://www.jewishgen.org/yizkor/pinkas_poland

[45] AŻIH Ring I, 301/7196, Zbiór relacji Żydów z zagłady, Herc Israel.

[46] AŻIH Ring I, 301/4104, Zbiór relacji Żydów z zagłady, Moier Herc.

[47] G. Moszek, zeznanie z 1 VII 1962, BAL. (Bundesarchiv – Aussenstelle Ludwigsburg), B 162/6816, kk. 47 i n. za Jacek Andrzej Młynarczyk, „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942 – 1943., „Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim”, (red) B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka. Wydawnictwo IFiS PAN Warszawa 2007, s. 70-71.

[48] Z. Gnat-Wieteska, op. cit., s. 22.

 

[49] AŻIH, 301/35, relacja Ester Waldman, tłumaczyła Julia Jakubowska.

[50] W. Ważniewski, „Na przedpolach stolicy 1939-1945”, wydawnictwo MON, Warszawa 1974, s. 126.

[51] J. Ślaski, „Polska Walcząca”, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990, s. 594.

[52] IPN, BU 163/61.

[53] AP w Otwocku, Akta Gminy Wilga, Księga protokołów z posiedzenia GRN, protokół nr 4 z 25 VI 1950 r.

 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *