Podczas powstania styczniowego na terenie obecnego powiatu garwolińskiego doszło do wielu bitew i potyczek stoczonych przez powstańców z wojskiem rosyjskim. Jedną z nich była bitwa pod Uścieńcem (na granicy obecnych gmin Łaskarzewa i Wilgi) stoczona 10 listopada 1863 r. przez oddział powstańczy ppłk. Józefa Jankowskiego ps. Szydłowski. Odział Jankowskiego był jednym z większych oddziałów powstańczych, wyróżniając się liczebnością i uzbrojeniem. Jankowski stoczył ponad 30 bitew i potyczek w większości zwycięskich, w tym w naszej okolicy: Dziecinów, Zambrzyków, Rozniszew, Magnuszew Żyrzyn.
8 listopada 1863 r. oddział Jankowskiego zatrzymał się na odpoczynek w Krzywdzie, gdzie doszło do połączenia się kompanii piechoty pod dowództwem kpt. Wysockiego z 200 osobowym oddziałem Litwinów dowodzonych przez Kazimierza Kobylańskiego. Odpoczywających powstańców zaatakowała idąca z kierunku Adamowa kolumna wojsk rosyjskich pod dowództwem mjr. Malinowskiego, w sile trzech kompanii piechoty z dwoma działami i sotnią Kozaków. Atakujący Rosjanie stopniowo wyparli powstańców z Krzywdy. Jankowski liczył na pomoc oddziału Zielińskiego znajdującego się w pobliżu, lecz ta nie nadeszła, a Rosjanie atakowali coraz mocniej. Pod ogniem artylerii powstańcy oderwali się od atakujących i skoncentrowali się na obrzeżu lasu pod Fiukówką. Próbowali atakować Rosjan, lecz duże straty spowodowane ogniem z dział zmusiły powstańców do dalszego odwrotu w kierunku Kasyldowa[1]. Po bitwie pod Fiukówką miejscowa ludność znalazła 19 poległych, a także 2 rannych powstańców, których przewieziono do szpitala w Żelechowie[2].
9 listopada Jankowski przekazał czasowo dowództwo nad oddziałem mjr. Józefowi Lenieckiemu. Powstańcy domagali się przekazania dowództwa rotmistrzowi Domańskiemu, który cieszył się większym autorytetem od Lenieckiego. Przyczyną przekazania dowództwa był zły stan zdrowia Jankowskiego oraz ważne powody zmuszające go do opuszczenia oddziału. Wieczorem oddział liczący około 800 osób zatrzymał się na krótko w Żelechowie gdzie miejscowa ludność częstowała czym mogła stojących w szeregu powstańców[3]. Po posileniu się powstańcy wymaszerowali na zachód. „W dniu 10 b. m. i r. około godziny 3 po południu oddział powstańców złożony z 1000 przeszło uzbrojonych ludzi, przybył do wsi Uścieniec i rozlokowawszy się tak we wsi jako i dworze miejscowym”[4].Powstańcy zamierzali spędzić noc w Uścieńcu.
Mjr Leniecki nie spodziewał się Rosjan pod Uścieńcem, ponieważ otrzymał „depeszę, że Moskwa wyszedłszy z Garwolina udała się wprost w przeciwną stron”[5]. Informacja zawarta w depeszy była nieprawdziwa, ponieważ po pół godzinie od strony Garwolina nadeszła kolumna wojsk rosyjskich składająca się z dwóch kompanii piechoty i 25 Kozaków pod dowództwem kpt. Szamina. Wójt Uścieńca i zarazem właściciel dworu prosił obie strony konfliktu, żeby nie przyjmować bitwy we wsi, która może zostać zniszczona, a rozegrać ją obok przyległego lasu oddalonego o dwie mile od wsi.
„Około godziny 4 tej z południa, [oddział powstańców] zaatakowany został przez Wojska Cesarstwa przybyłe z miasta Garwolina pod dowództwem sztabs kapitana Szamali” (Szamina)[6]. Dowodzący powstańcami mjr Leniecki tak relacjonował przebieg potyczki pod Uścieńcem: „Oddziały moje zajmowały dwór, poza którym w odległości około 800 kroków równego pola znajdowała się góra na obie strony pochyła, rozciągająca się półokręgiem, wysokością dominującą nad dworem z końcami półokręgu wpierająca się w las. Skorzystałem z tak dogodnej pozycji i po niedługiem tyralierskim strzelaniu około dworu zająłem ją, rozstawiwszy jedną kompanię strzelców z oddziału podpułkownika [Jankowskiego] i drugą moją w środku; inna moja kompania ubezpieczała moje lewe skrzydło, druga kompania z oddziału podpułkownika prawe: resztę rozstawiłem w drugiej linii w rezerwie. Jeździe rozkazałem sformować się na pochyłości góry, gdzie strzały nie dochodziły, gdyż mając zabezpieczone skrzydła i tył chciałem użyć jazdy dla obejścia lasem tyłu Moskwie, a sam ze strzelcami i kosynierami Uderzyć z czoła. Tym manewrem byłbym może przyprowadził Moskwę w wielki popłoch. Gdy ustawiłem piechotę, spostrzegłem, że jazda samowolnie oddaliła się ze swojej pozycji, nie uwiadomiwszy mnie o przyczynie; musiałem, więc ograniczyć się na boju ogniowym do późnej nocy. Po czym, odpocząwszy na obranym stanowisku i dawszy się ludziom posilić, udałem się w zamierzoną drogę”[7].
Przebieg bitwy pod Uścieńcem nieco odmiennie opisał w swoich wspomnieniach rotmistrz kawalerii narodowej Antoni Migdalski: „W połowie października podczas nieobecności naszego dowódcy (Jankowskiego), który na kilka dni wyjechał z obozu a zastępstwo zostawił rotmistrzowi Domańskiemu, spotkaliśmy się z oddziałem Lenieckiego i Mareckiego i zatrzymaliśmy się we wsi Uścieniec, parę mil od Garwolina. Zaledwie zdążono pikiety rozstawić, gdy z lasu wysunęli się kozacy a za nimi piechota. Zamiast się przekonać, wysławszy silny rekonesans, jaka siła na nas idzie i przyjąć bitwę, gdyż nas było razem przeszło 800 ludzi, zakomenderował Leniecki, aby cofnąć się do lasu, przy czym wdarł się nieporządek. Dali do nas Moskale kilkakrotnie ognia, my zaś prawie nie ostrzeliwaliśmy się, więc bez trudu zajęli wieś. Szkody żadnej nam nie wyrządzili. Deszcz zaczął padać i noc zapadła. Dopiero teraz dowiedział się Leniecki, że ich było dwie roty i sotnia kozaków. Można było pomyłkę powetować czekając dnia, gdy wyjdą ze wsi, lecz obydwa oddziały udały się każdy w inną stronę”[8].
W związku z tym, że kawaleria opuściła swoje pozycje, Leniecki ograniczył działalność oddziału do obrony oraz próby ataku kompanią kosynierów. Po dwóch godzinach wymiany ognia bitwę przerwały zapadające ciemności i padający deszcz. Po bitwie Rosjanie w swoich raportach podali, że nie mieli strat własnych, a powstańców było 200 rannych i poległych oraz siedmiu dostało się do niewoli[9]. Według Stanisława Zielińskiego, oddziały powstańcze nie poniosły żadnych strat[10]. Również w raporcie wójta z Uścieńca nie ma informacji o poległych. W tego typu relacjach zazwyczaj takie informację są zawarte. Wójt Uścieńca skarżył się natomiast w raporcie, że w czasie strzelaniny kilku żołnierzy cesarsko-rosyjskich wojsk dostało się do dworu, gdzie skradli dziedzicowi 750 rubli (w gotowiźnie przygotowanej na podatki) oraz zniszczyli różne przedmioty i sprzęt o wartości 3000 rubli.
Wojska rosyjskie wycofały się do Garwolina, a oddziały Lenieckiego zebrały rannych i wycofały się przez lasy w kierunku Wisły. Następnie powstańcy przeszli przez Łaskarzew i skierowali się do Maciejowic, gdzie pozostawili rannych powstańców w miejscowym szpitalu i zabrali kasę miejską. Powstańcy odpoczywali w lasach maciejowickich (według lokalnej tradycji na uroczysku Czerwony Krzyż) przez dwa dni, a następnie udali się w kierunku Życzyna i dalej na wschód. Przybyłe z Dęblina wojska rosyjskie, w sile dwóch kompanii piechoty z dwoma armatami i sotnią Kozaków, nie zastały już powstańców w Maciejowicach i okolicy[11].
Po bitwie mjr Leniecki złożył raport gen. Michałowi Heydenreichowi ps. Kruk z przebiegu bitwy pod Uścieńcem i o samowolnym opuszczeniu pola bitwy przez kawalerię pod dowództwem rotmistrza Domańskiego. Kruk wydał rozkaz aresztowania Domańskiego, lecz kawaleria do tego nie dopuściła. W oddziałach kawalerii i piechoty doszło do wzburzenia. W przypadku aresztowania siłą kawaleria i piechota Jeżewskiego miała chwycić za broń. Oddziały kawalerii odeszły z rotmistrzem Domański. Kiedy Jankowski powrócił do swojego oddziału i zdano mu relacje o całym zajściu, udał się do Kruka, którego przeprosił. Generał cofnął rozkaz skazującego Domańskiego na śmierć. Zdegradował go do prostego żołnierza oraz postawił warunek służenia w jego gwardii przybocznej.
[1] S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Wydawnictwo MON, Warszawa 1976, s. 208-209.
[2] APL, Pismo wójta gminy Krzywda do naczelnika powiatu łukowskiego z 28 października/9 listopada 1863 k. 113
[3] T. Mencel (red.), Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie, Pamiętniki, [w:] Władysław Dąbrowa Żelkowski, wspomnienia moje z 1863 roku jako siedemnastoletniego powstańca, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966, s. 194.
[4] Raport Wójta Gminy Uścieniec do Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego, Uścieniec 13 listopada 1863 r. /w/ Rząd Gubernialny Lubelski, syg. 1640, k. 312, mkf. 110617, Archiwum Państwowe w Lublinie (APL).
[5] W. Djakow, Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego: 1863-1864, [w:] Raport mjr. J. Lenieckiego o bitwie pod Fiukówką, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wyd. Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1976, s. 87.
[6] Raport Wójta Gminy Uścieniec do Naczelnika Wojennego Powiatu Łukowskiego, Uścieniec 13 listopada 1863 r. /w/ Rząd Gubernialny Lubelski, syg. 1640, k. 312, mkf. 110617, Archiwum Państwowe w Lublinie (APL).
[7] Tamże, s. 87.
[8] T. Mencel (red.), Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie, Pamiętniki, [w:] Antoni Migdalski, Wspomnienia rotmistrza kawalerii narodowej z 1863/1864 roku, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966, s. 216, 217.
[9] S. Góra, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, s. 209.
[10] S. Zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864, Muzeum Narodowe w Rapperswilu, Rapperswil 1913, s. 73.
[11] W. Witczuk, Okolice Maciejowic, Żelechowa i Garwolina w dobie powstania styczniowego, Siedlce 1997, s. 81-82.
Rycina ze zbiorów Biblioteki Jagielońskiej
„Powstańcy z Guberni warszawskiej”
Z tymi „zwycięskimi” bitwami to byłbym bardzo ostrożny.