I Wojna Światowa – Wielka Wojna na terenie Wilgi i okolic

1 sierpnia 1914 r. wybuchła wojna nazwana później „Wielką Wojną”. Po stronach przeciwnych stanęli zaborcy Polski: Niemcy z Austro-Węgrami przeciwko Rosji. We wrześniu w kierunku środkowej Wisły ruszyła ofensywa wojsk – 9 Armia niemiecka pod dowództwem gen. Paula von Hindenburga i 1 Armia austro-węgierska pod dowództwem gen. Victora Dankla. Rosjanie postanowili oprzeć obronę  na trzech grupach. Jedną z nich była Grupa Wisły Środkowej składająca się z 2, 4, 9 i 5 Armii. 2 Armia broniła odcinka Wisły od Jabłonnej do ujścia rzeki Wilgi, a 4 Armia od ujścia rzeki Wilgi do ujścia rzeki Iłżanki. Pierwsze działania militarne dotarły w rejon lewobrzeżnej Wisły na  początku października 1914 r. Walki trwały na odcinku od Warszawy, Góry Kalwarii aż do Dęblina.

Ludzie mieszkający na lewym brzegu Wisły w okolicach Warki, Mniszewa, Magnuszewa w wyniku propagandy rosyjskiej i w obawie przed pociskami artyleryjskimi przeprawiali się łodziami, promami z żywym dobytkiem, pościelą na prawy brzeg. Mieszkańcy nadwiślańskich wsi z prawego brzegu opuszczali swoje gospodarstwa z dobytkiem i chronili się we wsiach oddalonych od Wisły o kilka kilometrów, żeby być dalej od linii frontu. Na Powiślu zdarzały się przypadki, że od szrapneli artyleryjskich ginęli nie tylko żołnierze ale i cywile. Rosjanie wprowadzili rekwizycję krów, które często były jedynymi żywicielkami rodzin chłopskich. Rekwirowano konie i wozy na podwody. Kozacy często umyślnie niszczyli plony. Chłopi w obawie przed rekwizycją ukrywali w lasach krowy i konie z wozami.

Na odcinku pomiędzy rzeką Radomka i Pilicą Rosjan atakowała 9 Armia niemiecka. Na prawym brzegu Wisły na odcinku od ujścia rzeki Wilgi do ujścia rzeki Promnik rozmieszczono rosyjskie jednostki z Korpusu Grenadierów. 19 października dowódca frontu południowo – zachodniego gen. Iwanow rozkazał przeprawić się na lewy brzeg Wisły16 Korpusowi i Korpusowi Grenadierów z rejonu Skurczy i prowadzić ofensywę na Grabów i Głowaczów. W dniach 21 i 22 października Rosjanie przygotowywali przeprawę pomiędzy Tarnowem, a Skurczą.

Położenie wojsk 26 października 1914 r. pod Dęblinem z naniesionymi na plan mostami pod Pawłowicami i Skurczą.
Położenie wojsk 26 października 1914 r. pod Dęblinem z naniesionymi na plan mostami pod Pawłowicami i Skurczą.

Przeprawa wojsk odbywała się parowcami oraz pontonowym mostem pod Skurczą. Do godziny 10 przeprawiła się 41 Dywizja Piechoty a do godziny 16 – 47 Brygada Artylerii. O godzinie 19 most został uszkodzony. Jego naprawę ukończono rano 23 października. Do rana 24 października przeprawił się cały Korpus Grenadierów. Dowódca korpusu gen. I. Mrozowski rozkazał 1 i 2 Dywizji Grenadierów prowadzić natarcie na kierunku Głowaczów – Lipa. W dniach 25-26 października pod Lipą doszło do zaciętych walk. Ostatecznie wojska niemieckie i austro-węgierskie wycofały się na zachód, a Rosjanie ogłosili wielkie zwycięstwo. Ludność, która uciekła przed działaniami militarnymi powróciła do swych domostw. Działania militarne spowodowały zniszczenia materialne na obu brzegach Wisły. Późną jesienią władze rosyjskie rozpoczęły pierwsze wysiedlania kolonistów niemieckich. Koloniści odjeżdżali ze stacji Mirwan (obecnie stacja kolejowa Garwolin) w głąb Rosji.

Dla niesienia pomocy materialnej i medycznej poszkodowanym przez wojnę 19 grudnia 1914 r. powołano Komitet Obywatelski Gminy Wilga. W jego skład weszli: prezes – Kazimierz Hordliczka (właściciel Huty Garwolińskiej i większości lasów w gminie), wiceprezes ks. Jan Bednarek proboszcz  z Wilgi (członek Powiatowej Komisji Sanitarnej i prezes Komisji Rewizyjnej), kasjer i sekretarz Józef Zabielski (nauczyciel z Wilgi). Członkami komitetu zostali: Marcin Woźniak z Wilgi (członek Powiatowego Komitetu Obywatelskiego), Jan Krzysztoszek z Kępy Celejowskiej i Antoni Pawlicki z Zalesia. W lutym 1915 r. przy Komitecie Obywatelskim w Wildze powstała Komisja Sanitarna. Przewodniczył jej ks. Jan Bednarek. Członkami komisji byli Jan Krzysztoszek i Józef Zabielski. Od Komitetu w Wildze pomoc otrzymali mieszkańcy Skurczy w postaci 120 pudów żyta, a od Powiatowego Komitetu mieszkańcy Komisji, Zalesia i Mariańskiego Porzecza w postaci 100 rubli, 4 worków żyta, 3 worków jęczmienia oraz 1 worka owsa. Komitet Obywatelski w Wildze otrzymał od Powiatowego Komitetu 40 rubli zapomogi na pomoc lekarską, a Centralny Komitet Obywatelski w Warszawie przekazał parę koni dla spółki spożywczej w Wildze .

Mimo, że front odsunął się na zachód, nadal stacjonowało dużo jednostek wojskowych, w tym gwardyjskich. W połowie grudnia roku 1914 (inne źródła mówią, że na początku 1915 r.) na polach Rudy Talubskiej i Górek car Mikołaj II przeprowadził inspekcję oddziałów. Do końca czerwca na froncie trwały walki pozycyjne. Przełom w walkach nastąpił w pierwszych dniach lipca. Wojska niemieckie i austro-węgierskie rozpoczęły ofensywę na froncie północnym i południowym odnosząc sukcesy. W związku ze zbliżającym się frontem i przed obawą współpracy kolonistów niemieckich z wojskiem cesarskim władze carskie od 1 lipca 1915 r. rozpoczęły wysiedlanie pozostałych kolonistów w głąb Rosji. Wysiedlanie trwało tylko 24 godziny.

Jednostki rosyjskie 2 i 4 armii znajdujące się na lewym brzegu w rejonie środkowej Wisły rozpoczęły odwrót w ciężkich walkach z jednostkami niemieckiej 9 armii pod dowództwem księcia Leopolda Bawarskiego i niemieckiej grupy gen. Woyrsch’a. Grupa gen. Woyrsch’a otrzymała zadanie sforsowania Wisły na jej środkowym pomiędzy Dęblinem a Warszawą. W rejonie tym Rosjanie w pośpiechu rozpoczęli budowę okopów i umocnień. Jak pisze T. Kaczyński: „Oto wojenne nakazy sięgnęły po ludzi cywilnych, wzywano do stawienia się w gminie w Wildze i stamtąd pędzono kogo się dało do kopania okopów, na lewej stronie Wisły, w powiecie grójeckim. Kozacy specjalnie dojeżdżali do wsi, żeby wypędzać i to nie tylko mężczyzn, ale i kobiety do sypania okopów. Kto uchylał się od tego był bity nahajami. (…) Tam gdzie zaplanowano linię okopów i przed nią teren ostrzału, niszczono rosnące zbiory. Dokonywali tego Kozacy jeżdżący po polach, albo przy pomocy drążka przymocowanego linkami do dwóch siodeł jeżdżąc prędko przygniatali do ziemi już bielejące zboża”. Za pracę przy kopaniu okopów Rosjanie płacili dorosłym mężczyznom 1,5 rubla, kobietom i młodzieży 1 rubel, a najmłodszym 50 kopiejek. Miejscowa ludność zmuszona została do budowy okopów pomiędzy Tarnowem i Skurczą. Prace w tym rejonie trwały tylko kilka dni. Zostały przerwane na skutek obsadzenia przez wojska niemieckie lewego brzegu i ostrzeliwania kopiących okopy. W wyniku ostrzału został ranny cywil. Dalsze prace przy rozbudowie umocnień prowadziło wojsko. Podobnie jak na jesieni 1914 r. ludność cywilna zamieszkująca oba brzegi Wisły rozpoczęła ewakuację w bezpieczniejszy rejon, parę kilometrów na wschód.

21 lipca 1915 r. pod Pawłowicami, Antoniówką i Tarnowem Rosjanie zniszczyli swoje mosty zbudowane podczas działań frontowych na jesieni 1914 r. Mosty zostały wysadzone w powietrze a ich pozostałości podpalono. Z wody sterczały tylko nadpalone pale.

Prawy brzeg Wisły obsadzony został przez rosyjski XVI korpus armijny składający się z:

41 Dywizji Piechoty

45 Dywizji Piechoty

47 Dywizji Piechoty

5 Dywizji Kawalerii

1 Astrachańskiego pułku Kozaków

16 moto-artyleryjskiego dywizjonu

16 batalionu saperów

W okresie od 2.08.1914 do 12.08.1915,  XVI korpus wchodził w skład z 4 Armii.

Gen. piechoty Władysław Kłembowski dowódca XVI korpusu.
Gen. piechoty Władysław Kłembowski dowódca XVI korpusu.

27 lipca na odcinku od Dęblina do ujścia Pilicy dotarł do Wisły niemiecki XI Korpus Obrony Krajowej, który podporządkowany był 1 Armii austro-węgierskiej. Były to  3 i 4 Dywizja Piechoty Obrony Krajowej złożone w większości ze Ślązaków i niewielkiej części z oddziałów wielkopolskich.

Gen. Götz Freiherr von König
Gen. Götz Freiherr von König

Od 4 grudnia 1914 r. dowódcą korpusu został mianowany gen. Götz Freiherr von König dotychczasowy dowódca 3 Landwehr Division, lecz zwierzchnią komendę nad korpusem posiadał generał Remus Woyrsch, jako dowódca  Armee Gruppe Woyrsch.

Gen. Remus Woyrsch (późniejszy feldmarszałek)
Gen. Remus Woyrsch (późniejszy feldmarszałek)

W nocy z 28 na 29 lipca 1915 r. niemiecki korpus sforsował Wisłę na odcinku Ostrów – Tarnów – Podole.

Niemieckie pocztówki z 1915 r. Przeprawa wojsk niemieckich pomiędzy Tarnowem, a Skurczą. Z wody wystają elementy zniszczonego rosyjskiego mostu w 1915 r.
Niemieckie pocztówki z 1915 r. Przeprawa wojsk niemieckich pomiędzy Tarnowem, a Skurczą. Z wody wystają elementy zniszczonego rosyjskiego mostu w 1915 r.
Niemieckie pocztówki z 1915 r. Przeprawa wojsk niemieckich pomiędzy Tarnowem, a Skurczą. Z wody wystają elementy zniszczonego rosyjskiego mostu w 1915 r.
Niemieckie pocztówki z 1915 r. Przeprawa wojsk niemieckich pomiędzy Tarnowem, a Skurczą. Z wody wystają elementy zniszczonego rosyjskiego mostu w 1915 r.

Niemcy utworzyli przyczółek i umocnili się na prawym brzegu. Zaciekły opór stawiały wojska rosyjskie XVI korpusu gen. Kłembowskiego z 4 Armii. W okolicach Maciejowic Niemcy powstrzymali przeciwnatarcie Rosjan. W rezultacie tych walk prawe skrzydło 4 Armii rosyjskiej wycofało się  do twierdzy Dęblin. W miejscu styku rosyjskiej 4 i 2 Armii powstała luka, którą wojska niemieckie wykorzystały do przerwanie frontu.

Działania wojenne objęły część terenu gminy Wilga. Ostrzał artylerii niemieckiej spowodował liczne pożary w Wildze i wsiach nadwiślańskich oraz znaczne zniszczenia upraw. W Wildze w wyniku ostrzału przez artylerię niemiecką spłonął XVIII wieczny modrzewiowy kościół i zabudowania plebańskie. Spaliły się budynki w centrum od organistówki do zabudowań Węgrzynków.

Od września 1915 r. do listopada 1918 r. teren obecnej gminy znalazł się pod okupacją niemiecką, a lewy brzeg Wisły pod okupacją Austriacką. Na brzegach Wisły  rozstawiono liczne posterunki, które nie pozwalały przeprawiać się z jednej strony Wisły na drugą, nawet do kościoła parafialnego w Mniszewie. Z czasem udało się uzyskać pozwolenie u generała Beselera w Warszawie na przeprawienie się parafian z naszej gminy do kościoła. Przekraczanie Wisły było możliwe za okazaniem przepustki granicznej, którą odnawiano co trzy miesiące.

W styczniu 1916 r. na bazie Rady Gminy powstała Rada Opiekuńcza Gminy Wilga, której zadaniem było niesienie pomocy poszkodowanym przez działania wojenne. Prezesem Rady Opiekuńczej został Jan Łaski właściciel majątku w Celejowie, a funkcję zastępcy i skarbnika pełnił Feliks Woźniak.

Żołnierze, którzy zginęli w walkach zostali pochowani na cmentarzach w Skurczy, Tarnowie, Damirowie, Rudzie Tarnowskiej. Cmentarz w Damirowie usytułowany był w pobliżu ujścia rzeki Pytlochy do Wisły i na skutek wysokiej wody oraz zmiany koryta rzeki przestał istnieć w okresie międzywojennym. Cmentarz w Rudzie Tarnowskiej znajdował się na kopcu lecz po rozkopaniu kopca również przestał istnieć. W Tarnowie na cmentarzu zachowała się tylko jedna płyta nagrobna (według mieszkańców było ich więcej).  Na cmentarzu znajdują się ślady okopów radzieckich z 1944 r.

Pozostałość cmentarza w Tarnowie.
Pozostałość cmentarza w Tarnowie.
Płyta nagrobna Ludwika Tondery poległego 30 lipca 1915 r. żołnierza 4 Dywizji Piechoty Obrony Kraju, 6 kompanii 51 Pułku Piechoty Obrony Krajowej (Landwehr Infanterie Regiment Nr.51) z Wrocławia.
Płyta nagrobna Ludwika Tondery poległego 30 lipca 1915 r. żołnierza 4 Dywizji Piechoty Obrony Kraju, 6 kompanii 51 Pułku Piechoty Obrony Krajowej (Landwehr Infanterie Regiment Nr.51) z Wrocławia.

Cmentarz wojenny w Skurczy powstał przy drodze Wilga Maciejowice na kwadratowej działce o boku 32 m. Na rogach cmentarza umieszczono polne kamienie, a przy wejściu dwa głazy, jeden informujący o 100 żołnierzach, którzy zginęli podczas forsowania Wisły w 1915, a drugi kamień informujący o założycielach cmentarza przez cesarsko-niemiecką gubernię (powiat) w Łukowie w 1918r. Według moich danych cmentarz powstał w 1917 r. Groby rozmieszczono wzdłuż trzech boków działki. Pochowano tam 54  żołnierzy z armii niemieckiej i 46 żołnierzy z armii rosyjskiej.

Fragment szkicu cmentarza wojennego w Skurczy wykonanego w 1947 r. Pośrodku  znajdowały się trzy mogił żołnierzy radzieckich z 1944 r.
Fragment szkicu cmentarza wojennego w Skurczy wykonanego w 1947 r. Pośrodku  znajdowały się trzy mogił żołnierzy radzieckich z 1944 r.

Cmentarz był ogrodzony, posiadał furtkę. W części centralnej postawiono krzyż jednoramienny i dwuramienny prawosławny. W czasie działań wojennych 1944/1945 na cmentarzu pochowano trzech żołnierzy radzieckich, których po wojnie ekshumowano do Garwolina. W okresie międzywojennym i po wojnie cmentarzem opiekowali się mieszkańcy Skurczy. Z czasem przestano dbać o cmentarz, zaczął zarastać chwastami. Po odsłonięciu pomnika na cmentarzu w Wildze upamiętniającego żołnierzy polskich poległych w kampanii wrześniowej i w 1944 r.   uznałem, że należy uporządkować i ogrodzić cmentarz w Skurczy, na którym mogą spoczywać Polacy walczący przeciwko sobie w zaborczych armiach. Jako samorząd gminy zwróciliśmy się do ambasady niemieckiej o wsparcie finansowe. Samorząd otrzymał pomoc z niemieckiej fundacji VDK w Kassel. Pozostałe środki pochodziły z budżetu gminnego. Projekt i realizację zlecono artyście plastykowi z Garwolina Jerzemu Jarząbkowi. Uroczyste odsłonięcie i poświęcenie obiektu przez ks. Henryka Ocha przy udziale władz samorządowych i mieszkańców gminy nastąpiło 11 listopada 2002 r. Cmentarzem w Skurczy opiekuje się Urząd Gminy Wilga.

 

 

Bibliografia:

Zbigniew Gnat-Wieteska, Z dziejów powiatu garwolińskiego, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 2009,

Teodor Hipolit Kaczyński, Z żółtym kuferkiem, LSW, Warszawa 1987.  http://www.rainerregiment.at 23-12-2014r.

Zbiory własne.

Dodaj komentarz